Thread by @forestercihan

Yaşar Kemal'in benim için anlamını geçenlerde yazmıştım. Doğayı en iyi tasvir eden yazardır benim bildiğim. Romanlarında pek çok bitki ve hayvan türünden detaylıca bahseder.

Ben de bu zor günlerin her birinde YK romanlarında geçen bir bitki türünü tanıtmaya karar verdim.

İlki👇

Yaşar Kemal'in Bitkileri 1- Çakırdikeni

İnce Memed çakırdikeni ile başlar. Usta detaylıca tanımlar çakırdikenini ve bir yerde şöyle der:

"Ot bitmez, ağaç bitmez, eşek inciri bile bitmez, işte orada çakırdikeni keyifle serile serpile biter, büyür, gelişir."

Bilimsel adı Centaura solstitialis'dir (bilimsel isimler italik yazılır).

Asteraceae (Papatyagiller) familyasındandır.

Güneş çiçeği, gelin düğmesi, zerdali dikeni, eşek dikeni gibi adlarla da anılır.

İngilizcede Yellow star-thistle, St. Barnaby's thistle olarak geçer.

Orta Asya'da, Akdeniz ülkelerinde açıklık ve terk edilmiş alanlarda, yer yer çam ormanlarında görülür. ABD California'ya 19. yüzyılın ortalarında gitmiş ve yayılıcı bir tür haline gelerek tarım alanlarını istila etmiştir.

Halk arasında ülser tedavisinde kullanıldığına ilişkin kayıtlar bulunmaktadır.

Ne var ki atlar yediğinde yüz kasları hipertanisitesi sorununa yol açarak çiğneme hastalığı denilen bir soruna yol açar ve bu sorun atlar için ölüme kadar uzanan etkiler yaratır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 2- Murt Çalısı

Binboğalar Efsanesi'nde şöyle geçer murt çalısı:

"Ben ölürsem benim sinimi şuraya, şu ak taşın, şu yazılı taşın dibine kazarsınız. Üstüne murt çalısı koyar toprağı örtersiniz olur mu?"

Bilimsel adı: Myrtus communis

Myrtaceae (Mersingiller) familyasından.

İngilizce adı common myrtle.

Akdeniz bölgesi, Ortadoğu, Kuzey Amerika'nın ılıman bölgeleri ve Avustralya doğal yayılış alanıdır.

Türkiye'de Adana, Antalya, İçel, Çanakkale, İstanbul, Zonguldak, Sinop, Ordu, Trabzon, İzmir, Samsun, Muğla, Hatay illerinde doğal olarak bulunur.

Genellikle mersin adıyla bilinse de murt ve hambeles de denilir.

Herdem yeşildir. Çiçeklenme Mayıs-Haziran aylarında olur.

Siyah ya da beyaz renklerde olan ve yenilebilen meyveleri sonbaharda olgunlaşır. Zengin vitamin içeriği nedeniyle iyi bir besin takviyesidir.

İtalya Sardunya'da meyvelerinden Mirto Rosso ve Mirto Bianco adlarıyla likör yapılmaktadır.

Bitkiden elde edilen uçucu yağlar tıpta ve ilaç endüstrisinde kullanılır.

Kökleri toprağı iyi tuttuğu için erozyonun önlenmesinde çok etkilidir.

Genç sürgünleri bazı yerlerde çelenk yapımında kullanılmaktadır.

Ve ne yazık ki doğada giderek azalmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 3- Sığırkuyruğu

Ölmez Otu (bu bitki de listede var) romanında şöyle geçer:

"Ayağa fırladı, çabuk çabuk Muhtar Sefer'in ölüsünün üstünü kapattı, toprakla, dikenlerle, buğday sapları, sığırkuyruğu çiçekleriyle, küllerle, tozla..."

Bilimsel adı: Verbascum sp.

Familya: Scrophulariaceae (Sıracaotugiller)

İngilizce adı: Mullein

Dünyada 360 civarında türü var. Türkiye'de 248 türü saptanmış, 171'i Türkiye endemiği. Yani Türkiye sığırkuyruğu açısından tam bir gen merkezi.

İki yıllık olan bitki Avrupa'dan Himalayalar'a ılıman kuşakta, Kuzey Amerika ve Etiyopya'da doğal olarak yetişiyor.

Çiçeklenme yaz aylarında gerçekleşiyor. Türden türe bitkinin boyu 20 cm'de 150 cm'ye kadar değişiyor.

Kuruduğunda odunsu bir yapı alıp kolay yanmasından ötürü bazı yörelerde çoban çırası da deniyor. Ayrıca burunca, gırç, yön otu diye adlandırılan türleri de var.

Çiçekleri değişik renk kombinasyonlarında olabiliyor. En güzel çiçeğe sahip türlerden biri bütünüyle Karadeniz'in Trakya bölümünde yayılan, Bulgaristan'daki çok sınırlı yayılışı dışarıda tutulursa bir Türkiye endemiği olan Riva sığırkuyruğudur (Verbascum bugilifolium).

Çiçekleri antik çağlardan beri ilaç olarak kullanılmaktadır. Günümüzde öksürük tedavisinden kulak iltihabına, hayvan yaralarını tedavi etmekten kulak ekzamasına kadar yaygın tıbbi kullanım alanı vardır.

Halk arasında adet sancısı, romatizma, kulak ağrısı, hemoroid, akciğer ve şeker hastalıkları ile damar sertliği durumlarında kullanımı bilinmektedir.

Bazı türlerinin tohumlarındaki sapanin maddesi maalesef balık zehiri olarak kullanıldığından balık otu adıyla da bilinmektedir.

Prof. Dr. Metin Sarıbaş Hocam'ın Yaşar Kemal'in Bitkileri adlı bir yazısı varmış. Linki aşağıda. Bu yazıyı şimdi gördüm. Eserlerde geçen bitki adları listelenmiş. İlgilenenlere toplu bir kaynak olarak öneririm.

yasarkemal.net/yazilan/docs/m…

Yaşar Kemal'in Bitkileri 4- Yarpuz

Yarpuz için çok istek gelmişti. Ustanın pek çok eserinde geçer yarpuz. Hüyükteki Nar Ağacı'ndan bir aktarım yapayım:

"Ben onun ölüsünü de dirisini de dağlara, serin sulara, yarpuzlu, yarpuzları mor çiçekli, ak çağşaklı pınarlara götüreceğim."

Bilimsel adı: Mentha pulegium

Familya: Lamiacea (Ballıbabagiller)

İngilizce adı: Pennyroyal

Yöresel olarak filiskin, su nanesi, narpuz, pülüsken, yabani nane, habak gibi adlar da kullanılır.

Dünyada çok geniş yayılış alanı vardır. Türkiye'de de hemen her yerde doğal olarak bulunur.

Çiçeklenme Temmuz-Eylül aylarında olur.

Boyu 10-50 cm arasında değişir.

Uçucu yağlar (pulegon, menthol, menthon vb.) açısından zengindir. Soğuk algınlığı, sinüzit, kolera, bronşit, tüberküloz tedavilerinde; gaz giderici, öksürük kesici, balgam ve idrar söktürücü, adet düzenleyici olarak kullanıldığı biliniyor.

Halk kültüründe ilkbaharda taze yapraklarından yemek yapılır, salataya karıştırılır.

Kokusu sinsin diye su kaplarının ağızlarına konulur.

Subaşlarında kebap servisinde altına yarpuz dalları serilir.

Tarlada çalışanlar güneşten korunmak için başlarına yarpuz demetleri koyarlar.

Yarpuz suyu çok sever. Sulu ortamlarda o kadar sık ve boylu olurlar ki su kaynağı görünmez. Halk arasında sıkça kullanılan şu sözün nedeni de budur:

"Suyun sevmediği yarpuz, o da gözünde biter."

Yaşar Kemal'in Bitkiileri 5- Kenger

Dağın Öte Yüzü serisinin ilk romanı olan Ortadirek'de şöyle geçer:

"Veli sönen ateşe boyuna kenger taşıyor, ateşi bekliyordu."

Bilimsel adı: Gundelia tournefortii

Familya: Asteraceae (Papatyagiller)

İngilizce: Thistle, acanthus, tumble thistle

Tek tohumlu, 20-30cm boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir. Çiçekleri sarı ya da mor renklerde olabilir.

Kıbrıs, Mısır, İran, İsrail, Ürdün, Azerbaycan ve Türkmenistan olmak üzere Asya kıtasının ılımlı bölgelerinde yetişir.

Ülkemizde genellikle Doğu Anadolu Bölgesinde yayılış göstermekle birlikte değişik iklim ve rakımlarda da
yetişmektedir.

Tatlı kenger, kenger sakızı, sakız otu, çadır dikeni, kanak sakızı gibi çeşitli isimlerle de anılmaktadır. Doğu Anadolu'da enginara benzeyen başçığı ve taze sapları sebze olarak yenilir.

İç Anadolu ve Akdeniz bölgesinde meyveleri kavrulduktan sonra taş dibeklerle dövülüp elenmesiyle elde edilen ürün Kenger kahvesi olarak tüketilmektedir.

Diyabet, ağrı kesici, kramp çözücü, hazımsızlığı giderici, sinirleri güçlendirici, ve migrene karşı yararlı olduğu bilinir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 6- Katırtırnağı

Al Gözüm Syreyle Salih romanında şöyle geçer:

"Hasan Ustanın gömleğinin üstünde her zaman bir çiçek asılı durur. Ne çiçeği olursa olsun. Baharda katırtırnağıdır."

"Al Gözüm Seyreyle Salih" Karadeniz'de geçen bir romandır. Katırtırnağı ise tipik bir maki bitkisidir. Ama usta maki florasının Karadeniz'in sahile yakın, ılık kesimlerinde de doğal olarak bulunduğunu bilecek kadar kusursuz bir doğa gözlemcisidir.

Bilimsel adı: Spartium junceum

Familya: Baklagiller (Fabaceae)

İngilizce adı: Spanish broom, genista, spartium

Türkiye'de yerel olarak boruk da denilir.

Genel yayılış alanı Akdeniz'dir. Ama ülkemizde Karadeniz kıyılarında da doğal olarak bulunur.

Çiçeklenme Nisan-Temmuz aylarında olur.

Çiçeksiz hali çok estetik değildir.

Çiçeklerinin halk tıbbında ülser tedavisinde kullanıldığı bilinmektedir.

Tohumları baklagiller familyası tohumlarının genel özelliklerini gösterir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 7- Püren

İnce Memed 1'de şöyle geçer:

"...Kıyıları sazlıktır. Uzun bacaklı toyların yatağı... Püreni burcu burcu kokar..."

Bilimsel adı: Erica manipuliflora (diğer Erica türlerine ve Calluna -süpürge çalısı- bitkisine de püren denilebilmektedir)

Familya: Ericaceae (Fundagiller)

İngilizce: Heathi heather, tree heather, summer heather, autumn heather

Funda, süpürge otu, çalımsı funda, güz fundası

İtalya'dan Lübnan'a kadar uzanan şeritte doğal olarak yetişen bir Doğu Akdeniz bitkisidir.

Ülkemizde İstanbul, İzmir, Muğla, Antalya, Mersin,
Adana ve Hatay çevrelerinde deniz seviyesinden 1500
m yükseltiye kadar alanlarda görülür.

Çiçekleri polen ve nektar potansiyeli açısından en üst kategori olan dominant düzeydedir. Bu nedenle bal üretimi açısından önemli bir bitkidir. Özellikle Muğla bölgesinde üretilen çam balında püren karışımı da olmaktadır.

Karacaoğlan'ın Yaz Gelip De (Olur) şiirinde de kendine yer bulur:

...
Arılar da konmaz oldu pürene
Şükür olsun bu sevdayı verene
Sabahtan kalkıp da dostu görene
Dostun saçı çığ örgülü tel olur
...

İngilizcesi Heath, heather... şeklinde olacaktı. Heathi yanlış olmuş.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 8- Çiriş otu

Dağın Öte Yüzü serisinin ilk romanı Orta Direk'te şöyle geçer:

"Ali oradan, kurumuş bir güz çirişi kopardı. Ucunu kırdı. İçinden küçücük, mavi ışıltılı bir tek arı çıktı uçtu."

Bilimsel adı: Asphodelus aestivus

Familya: Asphodelaceae

İngilizce: Affodill

Halk arasında yalancı çiriş, çirişlik, deve soğanı, kirgiçkökü, yabani pırasa, beyaz çiriş gibi isimlerle de anılmaktadır.

Bazı Arap ülkeleri, Afrika ılıman kuşağı, Türkiye ve Avrupa'nın bir kısmında doğal yayılış gösterir.

50-150 cm arasında boylanabilir. Çiçeklenme nisan-mayıs aylarında gerçekleşir. Bezelyeye benzeyen meyveleri olur.

Çiriş otunun kök, çiçeklenen gövde ve tohumları besin olarak, yaprakları ise yemek ve konserve yapımında kullanılır.

İtalya'da Rignano Garganico peynirlerinin yapımında yapraklarından yararlanılır.

Türkiye'de otlu peynir yapımında kullanılmaktadır.

Ehram kumaşına sertlik ve parlaklık kazandırmak için kullanılır.

Halk arasında hemoroid, saçkıran ve mafsal ağrılarının tedavisinde, ekzama ve abse tedavisinde de kullanılmıştır.

Bitki Gönen yöresinde hıdrellez kamçısı olarak tanınmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 9- Ilgın

Yeniden İnce Memed'e dönelim. Ilgın şöyle geçer İnce Memed'de.

"Bu Horali nereden gelmişti, belli değildi. Bostancığa yakışıyordu. Ilgınlar nasıl yadırgamadan Bostancıkta duruyorsa, Horali de öyle duruyordu."

Bilimsel adı: Tamarix spp.

Familya: Tamaricaceae (Ilgıngiller)

İngilizce: Tamarix

Avrasya'nın birçok bölgesinde yetişmektedir. Ilgın adını Konya'nın Ilgın ilçesinden almaktadır. 90 civarında farklı türü bulunmaktadır.

Herdem yeşildir. Çiçeklenme yazın olur. Pembe ve beyaz renkte çiçek açar.

Kurak alanlarda, tuzlu topraklarda ve tuzlu su kenarlarında yaşamaya uyum sağlamış olması ayırt edici, üstün özelliklerinden biridir. Peyzaj düzenlemelerinde süs bitkisi olarak yaygın olarak kullanılır.

Yaprak ve kökleri kaynatılarak çay olarak içilebilir. İshale iyi geldiği, iştah açıcı olarak kullanıldığı bilinmektedir.

Yaprakları yakılarak tütsü olarak da kullanılır ve burun kanamasını kestiği söylenir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 10- Yoğurt Otu

Dağın Öte Yüzü serisinin ikinci romanı Yer Demir Gök Bakır'dan:

"Yuvalarının ağzında her zaman bir çiçek biter. Ya bir yoğurt çiçeği, ya bir pampal, ya ağın ağacı çiçeği, ya bir su püreni. O kuş çiçeksiz edemez."

Bilimsel adı: Galium aparine

Familya: Rubiaceae (Kökboyasıgiller)

İngilizce: Cleavers

Türkiye'de halk arasında yapışkan otu, çoban süzeği, sünnetlik otu, kazotu gibi adlarla da anılır.

İngilizcede de bed straw, sticky bob gibi pek çok isim görülmektedir.

Dünyanın hemen her bölgesinde görülür. Sarı çiçekli yoğurt otu (Galium verum) ender bulunur.

Tek yıllık bir bitkidir. Yenilebilir. Meyveleri olgunlaşmadan önce yapraklarından yemek yapılabilir.

Tüylü, yapışkan yaprakları sayesinde kolayca tutunup tırmanabilir.

Çiçeklenme bahar ve yaz başında olur.

Çayı (yapraklarından) yapılıp içilir. Çayının böbrek, karaciğer ve dalağa iyi geldiği söylenir.

Halk tıbbında deri hastalıklarından yanık tedavisine, lenf sisteminden yaralanmalara kadar pek çok alanda kullanılır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 11- İtburnu

Üç Anadolu Efsanesi kitabının Köroğlunun Meydana Çıkışı bölümünde;

"Çamlıbelde çam kokuları, sümbül, nergis, itburnu çiçeği kokusuyla karışıyordu. Yosun tutmuş pınarlar şırıldıyor, mor menekşe pınar kıyılarında morarıyordu."

Bilimsel adı: Rosa canina ve diğer Rosa türleri

Familya: Rosaceae (Gülgiller)

İngilizce: Rose hip, dog rose

Usta'nın itburnu dediği bitkiyi biz kuşburnu olarak biliyoruz. Ama halk arasında bu adlarla birlikte gülburnu, köpek gülü, yabangülü, şillan, deligül olarak da anılır.

Dünyanın pek çok bölgesine yayılmış 200 kadar türü bulunur. Türkiye'de 25 türü saptanmıştır. Bunların çoğu Karadeniz bölgesindedir. Yalnızca Gümüşhane'de 11 farklı takson bulunmaktadır.

Bilinen en güçlü C vitamini kaynaklarından biridir.

Bununla birlikte güçlendirici tonik, doku ve dama büzücü, bağırsak düzenleyici ve antiseptik etkileri de bilinmektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 12- Çitlembik

Artık sırada bira ağaç var. Allahın Askerleri, Kesikbaş Hikayesi İstanbul Kolu bölümünden;

"Metin ne kuşlara, ne kuşçulara, ne de Florya düzlüğüne baktı, çitlembik ağacının altına oturur oturmaz başı göğsüne düşüverdi, hemencecik uyudu."

Bilimsel adı: Celtis australis

Familya: Ulmaceae (Karaağaçgiller)

İngilizce: Nettle tree, hackberry, beaverwood

Çitlenbik diye yazıldığı kaynaklar da bulunmaktadır.

Celtis australis Kuzey Afrika, Güney Avrupa ve Türkiye'de doğal olarak yetişir. Ancak 75 kadar Celtis türünün çok daha geniş yayılış alanı vardır. Bunlardan bazıları herdem yeşil bazıları da kışın yaprağını döken ağaçtır.

Yöresel olarak dağan, dağdağan, dardahan, çitemik, çıtlık da denilen ağacın meyveleri tanensiz ve lezzetlidir. Kıtlık zamanlarında hayvanlara yeşil yem olarak verildiğinden kırsal ekonomi açısından değerlidir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 13- Pıtrak

Dağın Öte Yüzü serisinin üçüncü kitabı Ölmez Otu'nda bakalım pıtrak nasıl geçiyor:

"Güneş yükseldikçe ortalık kızdırıyor, Pıtraklardan acı bir koku, sıcak, dört bir yana, suya, ağaçlara, otlara siniyor."

Bilimsel adı: Xanthium sp.

Familya: Asteraceae (Papatyagiller)

İngilizce: Coclebur

Türkiye'nin hemen her bölgesinde yetişir. Dünya genelinde 30 türü vardır. Türkiye'de 3 tür 3 alt tür olmak üzere 6 taksonla temsil edilir.

Türkiye'de yetişen türler: X. spinosum: pıtrak; X. strumarium: koca pıtrak; X. oriantale: domuz pıtrağı.

Haziran-temmuz aylarında çiçeklenme olur. Ağustos-eylül aylarında meyve olgunlaşır.

Aşağıdaki fotoğrafta bitkinin dişi ve erkek çiçekleri görünmektedir.

Tohumunda %25 oranında yağ bulunmaktadır.

Geleneksel Çin tıbbında deri hastalıkları ve kanser tedavisinde kullanılmaktadır.

Bitkiden elde edilen kafeik asidin kan şekerini düzenleyici etkisi fareler üzerinde yapılan deneylerde görülmüştür.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 14- Mantıvar

Karacaoğlan efsanesinden:

Hey mantıvar mantıvar
Mantıvarın vaktı var
Mantıvara gelenin
Cennette beş tahtı var
...

Bu türküyü mantıvar gibi ölümsüz olan Ruhi Su'nun sesinden dinlemek için:

youtube.com/watch?v=xgBEi1…

Bilimsel adı: Helichrysum sp.

Familya: Asteraceae (Papatyagiller)

İngilizce: Everlasting, sun gold

Adı Latince helios=güneş, chrysos=altından gelir.

Türkçede ölmez çiçek, ölmez otu, altın çiçek, saman çiçeği, herdemtaze, sarı solmaz gibi onlarca ad kullanılır.

Dünya genelinde çok fazla türü bulunur. Türkiye'de de oldukça fazla türle temsil edilir. Kurumuş çiçekleri süs ve dekorasyon amacıyla bolca kullanılır.

Çayı safra düzenleyici ve diüretik olarak kullanılır.

Ayrıca böbrek taşı düşürülmesinden yanık ve yaraların iyileştirilmesine, kalp atışlarının düzenlenmesinden astım ve kulak rahatsızlıklarına kadar pek çok hastalığın tedavisinde kullanılır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 15- Sütleğen

Al Gözüm Seyreyle Salih'ten:

"Salih arıya dalmıştı. Onu en ince ayrıntısına kadar gözlerinin ardına işliyordu. Bu arıyı uzun yıllar böyle, sütleğen çiçeğinin üstünde görsün diye. Arı da, sanki az önceki azgın, çıldırmış arı o değilmiş..."

Bilimsel adı: Euphorbia sp.

Familya: Euphorbiaceae (Sütleğengiller)

İngilizce: Euphorbia, gum-plant, catapuce...

Türkçede farklı türlerine verilen sütlüçeti, sütlengeç, haşul, kabargaç, zerena, sütlü ağı gibi adlar bulunmaktadır.

Dünyanın pek çok bölgesinde, özellikle tropikal alanlarda 2000'in üzerinde taksonla temsil edilir. Türkiye'de 109 sütleğen taksonu bulunmaktadır ve 16 tanesi endemiktir.

Sütleğen adını salgı borularında bulunan süte benzer lateks maddesinden alır.

Toksik etkileri olan lateks deride ve mukozalarda
şiddetli inflamasyon yaparak büllöz lezyonlara, toksik reaksiyonlara yol açabilir. Bu nedenle balık avlamak için de yasa dışı olarak kullanılır. Adıyaman'da organik sütleğen balı üretimi yapılmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 16- Sedir

Alageyik efsanesinden:

"Tüfeğini, heybesini bir sedir ağacının dalına asmıştı. Sedir, çam, yarpuz, çimen, taze pınar suyu kokuyordu ortalık... Dağın bir sarhoşluğu vardı. Halili aşk gibi, tutku gibi büyülüyordu..."

Bilimsel adı: Cedrus libani

Familya: Pinaceae (Çamgiller)

İngilizce: Cedar of Lebanon

Halk arasında ağaçtan elde edilen öz suyundan dolayı katran ya da katran ağacı olarak da bilinir.

Fotoğrafta sonbaharda oluşan erkek çiçek görülmektedir.

Doğal olarak sınırlı şekilde Lübnan'da ve yaygın şekilde Toroslar'da yetişir.

Gılagmış destanında, Gılgamış'ın yardımcısı Enkidu ile birlikte sedir ormanını ele geçirmek için ormanın koruyucusu Huwawa ile savaşı detaylıca anlatılır. Bu savaş bilinen en eski orman kıyımıdır.

Toroslar'ın yükseklerinde, taşlı çakıllı topraklarda kolaylıkla yetişir. Bu nedenle yörük kültüründe de önemli yeri vardır.

Antik çağlarda ticareti en çok yapılan ağaç türüdür.

Rahmetli hocamız Faik Yaltırık'a göre adını kozalaklı ağaç anlamına gelen "kedros"tan almaktadır.

Bir ülke bayrağında (Lübnan) yer bulan tek ağaç figürüdür (Kanada bayrağında şeker akçaağacının yaprağı yer almaktadır; yeri gelmişken Fenerbahçe armasında da meşe yaprağı sembolize edilmiştir).

Genç bireyleri yana doğru yatan tepe sürgünü nedeniyle rahatlıkla ayırt edilir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 17- Çeti otu

Turnalar öyküsünden;

"Gülbahar memelerini açtı, ağzı aşağı toprağa uzandı. Toprakta inleyerek sürünüyordu. Memelerini ince dikenli çeti otu yırttıkça daha da kuduruyordu, kanlı memelerini silmeden, toza toprağa belenmiş kanlı memelerle..."

Bilimsel adı: Prosopis farcta

Familya: Fabaceae (Baklagiller)

İngilizce: Syrian mesquite

Hindistan, İran, Ortadoğu, Türkiye, Kıbrıs ve Kuzey Afrika'da doğal olarak yetişir.

Türkiye'de genel olarak güney ve güneydoğuda görülür.

Çedi otu da denmektedir.

Fasulye, bakla, soya, nohut, mercimek gibi diğer baklagiller familyası bitki cinsleri ile akrabadır.

30-100 cm kadar boylanır. Dikenlidir.

Mayıs-Ağustos aylarında görülen çiçekleri polen açısından çok zengindir. Meyveleri zamanla pembeden kahverengiye dönüşerek olgunlaşır.

Pamuk, zeytin, meyve bahçeleri gibi tarım arazilerinde bolca görülür ve yabancı ot olarak değerlendirildiğinden çiftçiler tarafından pek sevilmez ve mücadele edilir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 18- Pırnal Meşesi

Yanan Ormanlarda 50 Gün'den;

"Şu ağaca bakın. Bu ağaç yere yapışmışçasına yayılmıştır. Uzayamamasının sebebi keçidir. Çıkan dallarını yer, çıkan dallarını yer. Ağaç da bu yüzden uzayamaz, yayılır. Bu ne ağacıdır? Pırnal meşesi..."

Bilimsel adı: Quercus ilex

Familya: Fagaceae (Kayıngiller)

İngilizce: Holm oak

Meşe Türkiye ormanlarında en yaygın bulunan ağaç cinsidir. Meşelerin dünyada yüzlerce farklı türü bulunur. Türkiye'de pırnal meşesi ile birlikte 18 meşe türü doğal olarak yetişir.

Palamud ağacı, pernar ağacı, piynar, pırnar gibi pek çok yerel adla anılmaktadır. Yunanca pırnari meşe çalısı anlamına gelir.

Pırnal meşesi bir Batı Akdeniz ağacıdır. Türkiye'de çoğunlukla Ege, Akdeniz ve Karadeniz'de doğal olarak bulunur.

15 m kadar boy yapabilse de insan baskısı nedeniyle çalı formunda kalır.

Yaşar Kemal aynı eserde Hakkı Özkan'dan aktarır:

"Ben şimdiye kadar bu meşenin yarım metreyi geçmişini görmemiştim... Ama üç metreliğini dört metreliğini gözümle gördüm. İnandım ki bu keçinin ettiğidir."

Yaşar Kemal'in Bitkileri 18- Döngele

Ortadirek'ten;

"Döngele bozkırın en önemli bitkisi, dikenidir. Yazın tatlı bir yeşildeyken dikenleri kadar kökleri de sağlamdır.Görüntüsü de bozkıra can verir, hayat bağışlar... Kuruyunca kökü zayıflar. Esen yellerin önüne düşer sonra..."

Bilimsel adı: Salsola koli

Familya: Chenopodiaceae (Ispanakgiller)

İngilizce: Tumbleweed, Russian thistle, saltwort, common saltwort, winwitch

Adı Latince tuz anlamına gelen sallere'den gelir. Tuzlu, kuru topraklara uyumunu adı bile ortaya koyar.

Western filmlerde rüzgarla yuvarlanarak hareket eden bitkidir. Döngele (salsola)'nin pek çok alt türü ve varyetesi bulunur. Doğal olarak Amerika hariç her yerde bulunur. Amerika'ya insan eliyle gitmiş ve özellikle Kuzeybatı'da yayılmıştır. Linki tıklayın:

onedio.com/haber/western-…

Yaşar Kemal Ortadirek'te şöyle devam eder:

"Orta güzden sonra esen ulu yeller toprakta dikili hiçbir döngele bırakmamacasına çabalar... Yüzlerce, binlerce döngele bozkıra ağar. Bozkır sarı, altın parıltısına boğulur. Bozkır gün ışığına batar, balkır..."

İngilizce kısmında winwitch değil windwitch olacak, özür dilerim.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 19- Hayıt

İnce Memed'e dönelim:

"Seller sütbeyaz çakıltaşlarını, çam kabuklarını, kamış, ağınağacı köklerini sürüklemiş buraya, hayıt çalılıklarının dibine yığmıştı. Bundan sonra gelen seller boyuna hayıt çalısına gelip durmuşlar, onu sökemeyip..."

Bilimsel adı: Vitex agnus-castus

Familya: Lamiaceae (Ballıbabagiller)

İngilizce: Chaste tree, agnus castus, chasteberry, vitex

Türkçede namus ağacı da denilir. Yunancada agnos-castos namuslu, iffetli anlamına gelir. Homeros'un İlyada Destanı'nda namus simgesi olarak geçer.

Namus ağacı denmesinin temel nedeni erkeklerde cinsel isteği azaltıcı etkisinin çok eski zamanlardan beri biliniyor oluşudur. Bununla birlikte prostat kanserinin önlenmesinde kullanılmaktadır.

Haziran-Temmuz aylarında çiçeklenme olur. Sonbaharda meyveleri olgunlaşır.

Genellikle mor çiçekli olmasına rağmen beyaz ve pembe çiçekli de olabilir.

Hayıt aslında tam bir kadın bitkisidir. Menapozdan düzensiz adet tedavisine, rahim kist ve iltihaplarından sivilce ve akne tedavisine, annelerde süt üretimini artırmadan depresyona kadar pek çok alanda bin yıllardır kullanılır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 20- Menekşe

Kuşlar da Gitti'den:

"Florya'nın o güzelim menekşe dolu koyağına çirkinin çirkini beton apartmanlar yığdılar. İşte kuşlara bu küçücük yer kaldı, denizle orman..."

Bugünkü Menekşe semti adını menekşelerden alır. Florya da bir kuş türüdür.

Bilimsel adı: Viola

Familya: Violaceae (Menekşegiller)

İngilizce: Viola

Menekşe'nin Arjantin, Doğu Asya ve Doğu Balkanlar olmak üzere üç ana yayılış merkezi bulunmaktadır.

600'e yakın türü bulunmaktadır.

Türkçede eskiden beri bilinen ve Al, Mor,
Katmer, Mor Sade, Beyaz Katmer, Beyaz Sade, Kırmızı, Hercai, Mısır gibi adlarla anılan türler bulunmaktadır.

Anadolu mitolojisinde menekşe ile ilgili Frigya Kralı, kızı ve Attis arasında geçen bir efsane de bulunmaktadır.

Anadolu'da, halk arasında kuşaktan kuşağa anlatılan ve birbirine aşık olup her kış açmak için sözleşen iki kır çiçeğinin hikayesine dayanarak vefasız aşığa hercai menekşe denir. Çünkü sözünü tutmayan çiçek odur.

Sözünü tutarak her kış açan çiçek ise kardelendir.

Kozmetik sanayiinde, mutfak kültüründe, tıpta antioksidan olarak kullanılır. Çin'de çayı içilir. Osmanlı zamanında şarabı da yapılmıştır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 21- Ağınağacı

Çakırcalı Efe'den;

"Sel yatağına vardılar. Yorulmuşlardı. Ağınağaçlarının dalları tüm pembe çiçeklerle dolmuştu. Hayıtların çiçekleri mordu. Binlerce sarı ışıltılı kanatlı balarısı çiçeklere çokuşmuştu..."

Bilimsel adı: Nerium oleander

Familya: Apocynaceae (Zakkumgiller)

İngilizce: Nerium, oleander, rose bay

Akdeniz ülkelerinde ve Türkiye'nin ılıman iklime sahip bölgelerinde doğal olarak yetişir.

Ağı ağacı, ağı çalısı, ağu, zıkkım, kan ağacı gibi adlarla da anılmaktadır.

Yaz boyunca kırmızı, beyaz, pembe, sarı, krem rengi çiçekleri üzerinde kalan herdem yeşil Zakkum'da bulunan kimyasal maddelerin allelopatik etkileri bilinmektedir.

Allelopati Yunanca "allelo" ve "pathos" kelimelerine dayanır ve karşılıklı acı çekmek anlamına gelir.

Zehirli bitkilerden olan ağınağacı (zakkum) kuraklığa dayanıklıdır.

1988 yılında Dr. Ziya Özel zakkumdan elde ettiği NO2 ekstresinin kanseri iyileştirdiğini iddia etmiştir. Bu beyana dayanarak zakkum yaprağı kaynatıp içenlerden bir kişi hayatını kaybetmiştir.

Amerika'da Dr. Özel tarafından başlatılan çalışmalar devam ettirilmektedir.

Ağınağacı haricen yara iyileştirmede, dahilen de idrar söktürücü olarak kullanılmaktadır.

Kuran'da cehennem ağacı olarak adı geçen zakkumun bu bitkiyle alakası olup olmadığı tartışılmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 22- Eşek Hıyarı

Ölmez Otu'ndan;

"Karakol iki katlı, sıvasız. Taşları, ağaçları, merdiveni hep dışarda. Geniş avluda boydan boya eşek incirleri, eşek hıyarı tevekleri, çakırdikenleri..."

Bilimsel adı: Ecballium elaterium

Familya: Cucurbitaceae (Kabakgiller)

İngilizce: Squirting cucumber

Güney Avrupa, özellikle de Karadenizi çevreleyen ülkeler ve Akdeniz bölgesinde yetişir.

Halk arasında acı kavun, acı dülek, acı hıyar, cırtatan, Ebu cehil karpuzu gibi adlarla da anılır.

Sonbaharda olgunlaşan meyveler kendini "cırt" diye ses çıkararak atar.

Yunancada "ecabellien" fışkırtmak, "elaterium" dışarıya atmak anlamına gelir.

Plinius'a göre doğanın mucizelerinden biridir.

Akdeniz medeniyetlerinde pek çok hastalığın tedavisinde kullanılmıştır.

Anadolu'da kökleri hemoroit tedavisinde ve ağrı kesici olarak; meyveleri de sinüzit, sarılık, nokturi, bel ağrısı ve kulak ağrısı tedavisinde kullanılmıştır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 23- Berdi

Avcı (Sarı Sıcak)'dan;

"Akçasazın kıyılarında taptaze, pırıl pırıl bir yeşil, serin sazlar vardır. Bu sazlara berdi derler, gök berdi... Berdinin kahverengi başağı suya doğru sarkar... Berdiden berdiye örümcek ağları gerilmiştir..."

Bilimsel adı: Phragmites australis

Familya: Poaceae (Buğdaygiller)

İngilizce: Common reed

Kamış ya da saz da denilmektedir.

Phragmites cinsinin dört farklı türü bulunmaktadır ve hemen hemen tüm dünyaya yayılmıştır. Özellikle sulak alanlarla bütünleşmiş bir bitkidir.

Berdiler ya da sazlıklar su kuşlarının yaşam döngüsü açısından kaçınılmaz bir öneme sahiptir.

Kayseri'de Sultan Sazlığı (soldaki fotoğraf) 300 civarında kuş türünün yuvasıdır ve 2006 yılında milli park olarak koruma altına alınmıştır.

Geçen yıl Denizli'ye yaptığım gezide Çivril Ovası'nda, Akdağ'ın eteklerinde yer alan Işıklı Gölü de ziyaret etmiştim. Avcıların saklanan kuşları daha kolay avlayabilmek için sazlıkları ateşe verdiğini öğrendiğimde insan olduğumdan bir kez daha utanmıştım.

Bir müzisyen dostumdan çok önemli bir bilgi geldi berdilerle ilgili olarak;

Klarnet, obu, saksafon ve fagot kamışları da berdilerden (saz, kamış) yapılıyormuş.

Ve elbette geleneksel sepet yapımının temel kaynağı.

Ayrıca Adana yöresinde huğ adı verilen dam örtüsü de sazlardan yapılır.

*obu değil obua olacaktı, özür dilerim.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 24- Sümbül

Binboğalar Efsanesi'nden;

"Biz burada sıcaktan, sinekten, sıtmadan, salgından, harplerden, vergiden sinekler gibi kırılırken, onlar ak pınarlı yaylalarda, mor sümbüllü, yarpuzlu, alaçamlı dağlarda yan geldiler yattılar..."

Bilimsel adı: Hyacinthus sp.

Familya: Hyacinthaceae (Sümbülgiller); (Eskiden zambakgiller familyası)

İngilizce: Hyacinth

Türkçe adı Farsça "sunbul"dan gelir. Önceleri, özellikle Osmanlı döneminde sünbül denilirken zamanla sümbüle dönüşmüştür.

Genellikle Akdeniz'de ve Afrika tropiklerinde doğal olarak yetişen ve değişik renklerde çiçek açan soğanlı bir bitkidir.

Bilimsel adı Yunan mitolojisindeki Sparta kralının oğlu olan ve bir disk atma yarışmasında kazayla Apollon tarafından öldürülen Hyakinthos'tan gelir.

Halk arasında sütle karıştırılarak pişirilen soğanları (zehirlidir) haricen yumuşatıcı ve çıban açıcı olarak kullanılır.

Tohumları iştah açıcı, mideyi güçlendirici ve sinir yatıştırıcı olarak da kullanılmıştır. Ancak tohumlar da zehirli olduğu için bu tür kullanım önerilmez.

Sümbül özellikle halk edebiyatında kendine bolca yer bulur. Aşağıdaki dörtlük Karacaoğlan'dan;

Şu yalan dünyaya geldim geleli
Tas tas içtim ağuları sağ iken
Kahpe felek vermez benim muradım
Viran oldum mor sümbüllü bağ iken

Yaşar Kemal'in Bitkileri 25- Kara Ardıç

Al Gözüm Seyreyle Salih'ten;

"Kaç gün, kaç hafta seyretti Salih bu çınarı, yavruları, uzamış gitmiş kara ardıçları, kaç gün kaç ay seyretti, kendi de bilmiyor, başkaları ne bilsinler..."

Bilimsel adı: Juniperus sabina

Familya: Cupressaceae (pul yapraklılar)

İngilizce: Savin, black juniper

Sabin ardıcı, savin ardıcı, parda da denilir.

Güney ve Orta Avrupa ile Akdeniz bölgesinde dağların yüksek kesimlerinde doğal olarak yayılır. Türkiye'de yayılışı👇

Kuraklık ve don gibi zor koşullara dayanıklıdır. Ormanı son terk eden ağaçtır. Öldükten sonra yüzyıllarca ayakta kalabilir. Ardıç adının "arda kalan", "yok olmayan" anlamına geldiği düşünülmektedir.

Ardıç ağacının meyve, yaprak ve yağları yüzyıllardır pek çok halk tarafından çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır.

Günümüzde deri iltihaplarından şeker hastalığına, astımdan romatizmaya kadar çok geniş bir tıbbi kullanım alanı bulunmaktadır.

Ardıç tohumları ancak ardıç kuşunun sindirim sisteminden geçtikten sonra çimlenebilir. Bu nedenle ardıç ağaçları ile ardıç kuşu arasında açık bir yaşam bağı bulunmakta, ardıç kuşları olmadan ardıç ağaçları varlığını sürdürememektedir.

Orman Yolu Mersin bölümü çekimlerinde Çamlıyayla köylülerinden ardıç pekmezi almıştım.

Bu arada sevgili @meltcetin İngilizlerin ardıç meyvesinden cin yaptığı; İngilizcedeki gin (cin) kelimesinin de Hollanda dilindeki Jenever ve Fransızcadaki Geniévre'de geldiği bilgisini iletti.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 26- Karaçalı

Çakırcalı Efe'den;

"Trenin önünde bir yerlerde bir karartı arıyor. Bir iki karartı görüyor, yüreği hop ediyor. Tren karartıyı gelip geçiyor. Kara Ali Efe anlıyor ki o karartılar Çakırcalı değil karaçalı."

Bilimsel adı: Paliurus spina-christi

Familya: Rhamnaceae (Cehrigiller)

İngilizce: Jerusalem thorn, Christ's thorn, blackthorn, paliurus

Çalı dikeni, çeşmezan, İsa dikeni gibi isimlerle de anılır.

Yunancada pailurus idrar söktürücü, spina-christi İsa'nın dikeni anlamına gelir.

İsa'nın çarmıha gerilirken başına dolanan bitkinin karaçalı olduğu düşünülerek bu isim verilmiştir.

Türkiye, Güney Avrupa, Balkanlar ve Kafkaslar'da yayılış gösterir.

Sarı renkli çiçekleri Mayıs-Temmuz aylarında açar. Tohumlar Ekim-Kasım aylarında olgunlaşır.

Özellikle Trakya'da karaçalı balı üretimi yapılmaktadır.

Geleneksel olarak idrar söktürücü ve antiromatizmal olarak kullanılmaktadır.

Meyve özütlerinin antidiyabetik etkisi bilinmektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 27- Nergis

Yeşil Kertenkele'den;

"Kayalıklarda nergisler açar. Sarı gözlü. Kayalık, martıdan mahşer gibi. Her zaman kayalığın üstünde bir ak martı bulunur..."

Bilimsel adı: Narcissus

Familya: Amaryllidaceae (Nergisgiller)

İngilizce: Daffodil, narcissus

Akdeniz ülkeleri genel yayılış alanıdır. Dünya genelinde 100'e yakın taksonla temsil edilir. Akdeniz'in batısı ve özellikle İber Yarımadası nergisin merkezi sayılır.

Türkçe'de fulya ve zerrin olarak bilinen bitkiler de nergis türleridir.

Adını mitolojide Echo'dan kaçarken sudaki görüntüsüne aşık olan Narkissos'dan alır. Kendini beğenmek anlamındaki narsist kelimesi de buradan gelmektedir.

Baharın müjdecisi olan nergis Türkiye'de Akdeniz bölgesinde ve Samsun-Ordu civarında yetişir.

Nergis adı ayrıca Yunanca uyuşturmak anlamına gelen narkao ile de bağlantılıdır.

Uyuşturucu etkisinden dolayı Sokrates nergisi tanrıların baş tacı olarak nitelendirmiştir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 28- Salep

Yanan Ormanlarda 50 Gün'den;

"Ne zaman aklıma düşse, daha daha, o ormanı, rüzgarı, kokusu, nanesi, yaban gülü, peryavşanı, püreni, yarpuzu, salep çiçeği, mantıvarı, sarı sarı mantıvarı, arı kekiğiyle etimde duyarım."

Bilimsel adı: Türkiye'de Orchis ve Ophyris başta olmak üzere 10 farklı orkide cinsinin 80 farklı türünden salep üretimi yapılmaktadır.

Familya: Orchidaceae (Salepgiller)

İngilizce: Sahlep

Orkdegiller familyasının çöller hariç dünyanın tamamına yayılmış 900 civarında cinsi ve 20 binden fazla türü bulunmaktadır.

Orkidelerin toprakta yetişen cinsleri olduğu gibi ağaçlarda, taşlarda yetişen cinsleri ile çürükçül ve parazit cinsleri de bulunmaktadır.

Botaniğin babası sayılan Theophrastus yumrularını (köklerini) testise benzettiği için bitkiye orkide adını vermiştir.

Salep kelimesi Arapça tilki anlamına gelir ve eski Arapça eserlerde salep yerine husyet-ül salep, yani tilki testisi tabiri kullanılmıştır.

Salep üretimi bitkilerin yan yumrularından yapılmakta, genellikle bitkiyi taşıyan ana yumruya (ana köke) dokunulmamaktadır.

Salepin Türklerde kullanımı İslamiyet ve alkolün yasaklanmasıyla başlamıştır. Ülser ve üst solunum yolu hastalıklarına iyi geldiği bilinmektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 29- Kadife Çiçeği

Tek Kanatlı Bir Kuş'tan;

"Köprüden alana, alandan bir derin sokağa, sokaktan bir evin kuyusu çıkrıklı, fesleğen kokan, avlu duvarı boyunca gül, kadife çiçekleri dikilmiş avlusuna düştü."

Bilimsel adı: Tagetes

Familya: Asteraceae (Papatyagiller)

İngilizce: Marigold

Dünya geneline yayılmış 50 farklı türü bulunmaktadır. Orijin olarak Meksika ve ılıman kuşak Amerika'ya ait olduğu bilinmekte ise de dünyanın ılıman bölgelerine yayılmıştır.

Halk dilinde Hint gülü, Hint karanfili, çıtlık gibi adlarla da anılmaktadır.

Kadife çiçekleri kök ur nematodları ile mücadelede etkili olmakta, yaprak bitleri, patates böceği, toprak pireleri gibi bazı böcekler için tuzak bitkisi olarak da kullanılmaktadır.

Değişik türleri yaz boyunca ve sonbaharda ve çok değişik renklerde çiçekli kaldığı için süs bitkisi olarak bolca kullanılmaktadır.

Romatizma, soğuk algınlığı, bronşit gibi hastalıkların tedavisinde kadife çiçeğinin kullanıldığı bilinmektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 30- Taflan

Geceye Yağmur Çiselerken'den;

"Çalılar bacaklarını dalıyordu,böğürtlenler, taflanlar.. Gecede çalılardan uzun otlardan kelebekler savruluyorlardı bir tuhaf kuşlar gibi. Elektrik direklerinin dibinden fırt fırt yarasalar yani kayışkanatlar..."

Bilimsel adı: Euonymus

Familya: Celastraceae (İğağacıgiller)

İngilizce: Spindle, burning bush, strawberry bush, wahoo, wintercreeper, euonymus

Doğu Karadeniz bölgesinde karayemişlere (Prunus laurocerasus) taflan denilmektedir. Ancak gerçek taflan Euonymus cinsi bitkilerdir.

130 kadar türü dünyaya yayılmıştır. Ancak orijini Doğu Asya ve özellikle Çin'dir. 50 kadar türü Çin'in endemiğidir.

Türkiye'de Euonymus japonica başta olmak üzere birkaç tür yaygındır ve özellikle peyzaj düzenlemelerinde bolca kullanılır.

Herdem yeşil bir bitkidir. Yaprak ve çiçek renkleri türden türe değişir. Genellikle yeşil, sarı alacalı yaprakları vardır.

Haziran ayından itibaren açan çiçekleri genellikle beyazdır. Euonymus europaeus (fotoğraf) gibi türlerde kırmızı tonlarında da olabilir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 31- Çiğdem

İnce Memed'den;

"Sarı çiğdem çiçeklerinin sapları, yok denecek kadar kısacıktır. Toprağa yapışmıştır. Kayaların aralarına, sapsarı bir halı serilmiş gibi olur. Güneş rengi. Mor sümbüller diz boyudur. Menekşeler ıslak, göz gözdür..."

Bilimsel adı: Crocus

Familya: Iridaceae (Süsengiller)

İngilizce: Colchicum, crocus

Crocus adı Sanskritçe "kunkumam" ve Arapça "kurkum"a dayanır. Her ikisi de safran ve safran sarısı anlamına gelir. Zaten safran da bir çiğdem türü olan Crocus sativus'tur.

Alpler, Güney Avrupa, Akdeniz ve Ortadoğu ana vatanı sayılır. Yaklaşık 80 çiğdem türünün tamamı kuzey yarımkürede yetişir. Ülkemizde 36 tür 36 alt tür, toplam 72 çiğdem taksonu doğal olarak bulunur. Bunlardan 40'ı endemiktir ve bu nedenle Türkiye çiğdem için bir gen merkezidir.

Gut, Akdeniz Humması ve Behçet hastalıklarının tedavisinde kullanılan Colchicum dispert adlı ilavın etken maddesi olan kolşisin çğdemden elde edilmektedir.

Yenilebilen türleri olduğu gibi acı çiğdem, çakal çiğdemi gibi adlar verilen zehirli türleri de bulunur.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 32- Hanımeli

Al Gözüm Seyreyle Salih'ten;

"Salih kendini bildi bileli, sabahlardan akşamlara kadar İsmail Ustanın dükkanının önündeki hanımelinin kökü yanında ne kadar durmuş, ne kadar Ustanın kıvılcım sağılan ocağından ayırmamışsa..."

Bilimsel Adı: Lonicera

Familya: Caprifoliaceae (Hanımeligiller)

İngilizce: Honeysuckle

Yöresel olarak çobanasması, dozukboğum, dokuzdonlu gibi adlarla da anılır.

Sarılıcı ve çalı formlarda herdem yeşil ya da kışın yapraksız türleri bulunmaktadır.

Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'da 180 civarında türü bulunmaktadır. En fazla tür Çin'de (100 civarında) bulunmaktadır. Türkiye'de bahçelerde en yaygın görülen tür ise Lonicera japonica (japon hanımeli) egzotiktir. Sonbaharda olgunlaşan küçük üzümsü meyveleri olur.

Mayıs-Haziran'da açan çiçekleri hoş kokusuyla uzak mesafelerden hissedilir. Türkiye'de Amerikan sarmaşığı, begonvil, duvar sarmaşığı, yasemin, mor salkım ve çarkıfelekle birlikte en çok kullanılan sarılıcı türlerden biridir. Farklı türlerinin çiçekleri değişik renklerde olur.

*dokuzboğum

Yaşar Kemal'in Bitkileri 33- Susam

Teneke'den;

"Tarlalar tüm su altında kalmıştı. Pamuklar, susamlar, bostanlar, yeşil harman yerleri su altında kalmıştı. Tarlalar bir göl gibi. Bir ayna gibi. Işıltılı."

Bilimsel adı: Sesamum

Familya: Pedaliaceae (Susamgiller)

İngilizce: Sesame

Susam çok eski dönemlerden beri yağından yararlanılan ve tarımı yapılan bir bitkidir. Bu nedenle adı Akadça gibi dillerdeki yağ, sıvı yağ anlamına gelen "samassamu"ya kadar dayanır.

40'a yakın türü olan susamın yalnızca Sesamum indicum türü kültüre alınmış ve tarımı yapılmaktadır. Dünyada kültüre alınan en eski yağ bitkisidir.

Yabani türleri genellikle Afrika'da ve kısmen Hindistan'da yetişir.

100 gr susam tohumu ortalama 49,6 gramı saf yağ 17,7 gramı da protein içerdiği için son derece değerlidir.

Hemen bütün dünyada mutfak kültüründe geniş yeri olan susam ülkemizin geleneksel gıdası olan simidin olmazsa olmazı durumundadır.

*gram saf yağ

Yaşar Kemal'in Bitkileri 34- Sakızlık ağaç

Ortadirek'ten;

"O yıl, o yokluk, o kıtlık yılı, millet tahıl yerine sakızlık ağacı pürünü değirmende öğütüp ekmek yaparken, katık yerine dağda bayırda cacık, kenger otlarken, baharın sıcak bir gününde, Koca Halil gelmiş dediler."

Bilimsel adı: Pistacia lentiscus

Familya: Anacardiaceae (Sakızağacıgiller)

İngilizce: Lentisk, mastic tree

Pistacia cinsine ait olan ve ülkemizde yaygın olarak bulunan Antep fıstığı (P. vera) ve memengiç (P. terebhintus) ile yakın akrabadır.

Sakız ağacından sakız üretimi ekonomik olarak yalnızca P. lentiscus var. chia adlı varyetesinden yapılmaktadır ve bu açıdan Sakız Adası geçmişten beri merkez niteliğindedir.

Ancak İzmir/Çeşme-Karaburun bölgesinde de sakız üretiminin geçmişte yapıldığı bilinmektedir.

Doğal bir reçine olan ve ağacın kabuğunun çizilmesiyle elde edilen sakızın başlıca gıda, parfüm ve ilaç endüstrisi olmak üzere 60 civarında farklı kullanım alanı bulunmaktadır.

Orman Genel Müdürlüğü sakız üretimi amaçlı ormanlar oluşturmak için çalışmalar yapmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 35- Kızılçam

Yer Demir Gök Bakır'dan;

"Uçaklar gidiyor, pamuk tarlaları çıkıyor. Bir ara o top ışığı içine Torosun kırmızı gövdeli çam ormanı girdi. Sonra ışık, orman, leylekler, her şey silindi. Bir karanlığa gömüldü Taşbaş."

Bilimsel adı: Pinus brutia

Familya: Pinaceaea (Çamgiller)

İngilizce: Turkish pine, Calabrian pine

Türkiye ormanlarının en yaygın ağaç türüdür (yaklaşık %27'si). Türkiye dışında Akdeniz bölgesi, Ege adaları, İran, Gürcistan, Azerbaycan, Suriye, İsrail'de de görülür.

Yayılış alanının iklim koşulları ve odununun reçineli olması nedeniyle orman yangınlarının en çok görüldüğü orman ağacıdır. Ancak kızılçam evrim süreci içerisinde yangına (doğal yangınlara) adapte olmuş bir türdür. Yangın sonrasında yeniden orman oluşturabilmektedir.

Ana yayılışı Türkiye'de olduğundan Turkish pine ya da Turkish red pine olarak bilinir.

Kuzeyde İstanbul Adalar'a kadar doğal olarak yayılır. Lokal olarak Karadeniz'de ve yüksek kesimlerde yayılışı da bulunmaktadır. Harita kızılçamın Türkiye'deki yayılışını göstermektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 36- Cacık

Ortadirek'ten;

"...Dizlerime can geldi. Yürüdüm. Belki daha ölmemiştir. Bir lokma da mı ağzıma atacak bir şeyiniz yok? Dağlarda cacık, kenger yiye yiye bir hal oldum. Sıcacık bir suyunuzda mı? Bir parçacık kara ekmek?..."

Bilimsel adı: Tragopogon

Familya: Asteraceae (Papatyagiller)

İngilizce: Salsify, goatsbeard

Cacık Anadolu'da yemlik adıyla anılmaktadır. Yemlikten cacık da yapıldığı için yazarın bitkiye cacık dediğini tahmin ediyorum.

150'ye yakın türü bulunmaktadır. Akdeniz'den dünyaya yayıldığı tahmin edilmektedir. Rusya'da 79, İran'da 27, Evrupa'da 20 Türkiye'de 21 türü doğal olarak yetişir. Bunlardan yedi tanesi endemiktir.

Çiğ olarak yenilebildiği gibi gibi yemekleri de yapılmaktadır. Salatalarda kullanılır.

Yapraklarının 100 gramında yaklaşık 8 gr protein bulunmaktadır. Yine yapraklarında çeşitli vitaminler ile sağlık açısından yararlı olan glutatyan saptanmıştır.

Yazmayı unuttum. Kürtçede sping deniliyor.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 37- Erguvan

Deniz Küstü'den;

"Deniz ağarmıştı, aşağı indim, bahçedeki erguvan tepeden tırnağa çiçeğe durmuş pembesini alacakaranlığa bir ışık patlaması gibi salıveriyordu."

Bilimsel adı: Cercis siliquastrum

Familya: Fabaceae(Baklagiller)

İngilizce: Judas tree

Cercis Yunanca dokuma mekiği anlamına gelen "kerkis"ten (yeşil fasulyeye benzeyen tohum demetlerinin benzerliği nedeniyle) ve siliquastrum ise Latince koza anlamına gelen "siliqua"dan gelir.

Güney Avrupa ve Batı Asya'ya özgü bir türdür. İstanbul'un simge ağaçlarından biridir. Özellikle Boğaz'ın iki yakasındaki yamaçlarda tam da bu sıralarda eşine az rastlanır bir görsel şölen sunarlar.

Erguvan kakao ağacı gibi sınırlı sayıda ağaç türünde bulunan gövdeden çiçeklenme (cauliflora) özelliğiyle de ayrıcalık gösteren ağaç türlerinden biridir.

Türkiye'de kırmızı harip, deli boynuz, selecek ve zazalak adlarıyla da anılan erguvana Avrupa'da Judas tree (Yahuda ağacı) denmesinin nedeni İsa'yı ihbar eden Yahuda'nın pişman olup kendini bir eguvan ağacına asması şeklindeki anlatıdır.

Rivayet odur ki o güne kadar beyaz açan erguvanlar o günden sonra utancından pembe açmaktadır. Ancak erguvanların beyaz çiçek açan örnekleri de bulunmaktadır.

Erguvan rengi Roma ve Bizans'ta imparatorluk rengi olarak kullanılmıştır. Bir karışım olarak elde etmesi çok güçtür ve doğal olarak yalnızca bir deniz kabuklusundan elde edilir. Bir elbise için 12 bin deniz kabuklusuna gerektiğinden asillere ve zenginlere mahsus kabul edilmiştir.

Erguvan için anlatılacaklar bitmez. Ama ben burada durayım ve siz de anlatın erguvanları. Mümkünse çıkın ve gözleyin, dokunun, koklayın... Çünkü kısa süre sonra o güzelim çiçekler dökülecek ve bir daha görmek için bir yıl beklemek zorunda kalacaksınız.

Bir dostumdan pembe ve beyaz çiçeklisinin birlikte fotoğrafı geldi. Çok güzel değiller mi?

Yaşar Kemal'in Bitkileri 38- Karamuk

Demirciler Çarşısı Cinayeti'nden;

"Eski kale duvarı, kalın, güçlü, yüzyıllara dayanmış, kekiklerin, karamuk, kesme çalıların, eşekincirlerinin arasında büyük kesme taşlarıyla yükseliyordu..."

Bilimsel adı: Berberis

Familya: Berberidaceae (Kadıntuzluğugiller)

İngilizce: Barberry

Kadıntuzluğu, çobantuzluğu, kızamık, diken üzümü gibi adlarla da anılır.

Türkçede karamuk adıyla bilinen bir de yabani çiçek türü bulunmaktadır (Agrostemma githago).

Genellikle Kuzey Yarımküre'de yayılış gösterir. Türkiye'de 4 türü doğal olarak yetişir (B. vulgaris, B. integgerima, B. crataegiana, B. cretiga).

Odunsu kısımlarında bulunan ve sarı rengi veren berberin maddesi geleneksel olarak iplik ve yün boyamasında kullanılmıştır.

Kök, kabuk, meyve ve yaprağı yapısındaki maddeler nedeniyle Anadolu'da ateş düşürücü, soğuk algınlığı şikayetleri, göz hastalıkları vb. durumlarda kullanılmıştır.

Olgunlaşmış meyvelerinden reçel, marmelat, şurup yapılır; çerez olarak tüketilir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 39- Nar

Hüyükteki Nar Ağacı'ndan;

"Buradan denize kadar nar ağacı ormanıydı Çukurova. Yaz bahar aylarında bir al çiçekler açardı narlar, toprak buradan Ayasa kadar apal kesilir... Şu ovada kutsal hiçbir şey kalmadı ki nar ağacı kalsın..."

Bilimsel adı: Punica granatum

Familya: Lythraceae (Kınagiller)

İngilizce: Punica, pomegranate

Ortadoğu, Anadolu, Kafkaslar ve İran'da doğal olarak yetişir. Nisan-Haziran arası çiçeklenir. Ağustos-Kasım döneminde meyveler olgunlaşır. Türkiye'nin her bölgesinde yetiştirilir.

Yüzyıllardır yetiştiriciliği yapılan bir tarım bitkisidir. Meyvesinde çeşitli şekerler, asitler, C vitamini ve daha pek çok madde bulunur. Çekirdeği %12-20 oranında sabit yağ içerir. Nar suyu ve nar ekstresi kanser tedavisinde kullanılan ilaçların etkisini güçlendirmektedir.

Afrodit'in kutsal meyvesidir. Bol tohum ve kırmızı rengi nedeniyle kadını, kadının üretkenliğini ve evlilikle bekaretini kaybetmesini sembolize eder.

Musevi ve Hıristiyan din bilginlerine göre Adem ve Havva'nın cennetten kovulmasının nedeni olan meyve elma değil nardır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 40- Kuzukulağı

Yer Demir Gök Bakır'dan;

"Toprak yeşerene kadar unluğu evde tutabildin mi korkma. Toprak yeşerince hasada kadar madımak çıkar kaynatır, tuzlar yersin. Kuzu etinden lezzetli olur. Cacık çıkar, kuzukulağı, pancar çıkar..."

Bilimsel adı: Rumex acetosella

Familya: Polygonaceae (Kuzukulağıgiller)

İngilizce: Sheep sorrel

Ebemekşisi, ekşimik, ekşilik, turşuotu gibi adlarla da anılır. Ekşi, limoni tadından dolayı sade olarak yenilebildiği gibi salatalara da katılır.

Türkiye'de doğal olarak hemen her bölgede yetişir. Son derece istilacı bir türdür. Hem generatif (tohumla) hem vejetatif (çelikle) çoğalabilir. Küresel İstilacı Bitki Türleri listesindedir. Bu özelliği nedeniyle dünyanın hemen her yerine yayılmıştır.

Yapısında pek çok vitamin barındırır. İdrar söktürür, kabızlığı giderir. Ağız yaralarına iyi gelir. Hemoroid ve çıban tedavisinde kullanılır. Diş ağrısına iyi gelir, ateş düşürür, mide şişkinliğini giderir, cilt ve karaciğer hastalıklarına iyi gelir. Adeta bir şifa deposudur.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 41- Hıltan

Ölmez Otu'ndan;

"O üstünden geçerken, Memidik elinde bıçağı kalkıp bu adama saplamak için büyük çaba harcadı. Harcadı ama yerinden de kalkamadı. Sefer yürüdü gitti, hıltanların ardında gözden kayboldu."

Bilimsel adı: Ammi visnaga

Familya: Apiaceae (Maydanozgiller)

İngilizce: Thooth-pick-plant, thoothpickweed, bisnaga, khella, Bishop's weed.

Türkiye'de hiltan, dişhilali, dişotu, köşni, kürdanotu, kılır gibi adlarla da anılmaktadır.

Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika orijinli bir bitkidir ama insan eliyle dünyanın pek çok bölgesine yayılmıştır.

Türkiye'nin pek çok bölgesinde doğal olarak yetişir. Çiçeklenme Temmuz-Eylül aylarında gerçekleşir.

Meyve sapları Ortadoğu'da kürdan olarak kullanılır.

Damar genişletici ve spazm çözücü etkisi vardır. Böbrek taşı düşürmede kullanılmıştır.

Kurutulmuş gövde ve dalları Urfa köylerinde, toprak damların altına konulmakta ve bitkinin özel kokusunun bit, pire ve tahtakurusu gibi haşaratın yaşamasını engellediği düşünülmektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 42- Pampal

Yer Demir Gök Bakır'dan;

"...Yuvalarının ağzında her zaman bir çiçek biter. Ya bir yoğut çiçeği, ya bir pampal, ya ağınağacı çiçeği, ya bir su püreni. O kuş çiçeksiz edemez...

Bilimsel adı: Anemone coronaria

Familya: Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller)

İngilizce: Popy anemone, Spanish marigold, windflower

Dağ lalesi, taçlı kır lalesi, rüzgarçiçeği, güllale gibi adlarla da nılır.

Dünyada 120 kadar türü bulunur. Türkiye'de 8 türü doğal olarak yetişir. A. coronaria'nın çiçek rengine göre dört farkklı varyetesi (beyaz, pembe, kırmızı, mor) Türkiye'de doğal yayılış gösterir.

Günümüzde genellikle süs bitkisi üretimi
amacıyla, özellikle de kesme çiçek olarak yetiştirilmektedir.
Üretimi Hollanda, Fransa, İngiltere, İtalya, ABD ve İsrail‟de
yoğunlaşmıştır. 400 yıldan fazla süredir kültürü yapılmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 43- Çobançırası

Karacaoğlan Efsanesi'nden;

Devedikeni çiçekleri mosmordu yol kıyılarında... Çayırlar tazeydi. Bir kuş ötüyordu durmadan. Uzun uzun... Çobançırası çiçek açmıştı. Usuldan bir buğu kalkıyordu topraktan. Mantarlar bir ucundan toprağı..."

Bilimsel adı: Phlomis

Familya: Lamiaceae (Ballıbabagiller)

İngilizce: Puckered gray-green Turkish phlomis

Değişik bölgelerde farklı türleri çalba, ballıkotu, calba, şalba gibi adlarla da anılmaktadır.

Asya, Güney Avrupa ve Kuzey Avrupa genelinde yayılış gösteren 100 civarında türü bulunmaktadır. Türkiye'de 40'a yakını tür olmak üzere 50'nin üzerinde taksonla temsil edilmektedir. Haziran-Ağustos aylarında çiçeklenir.

Phlomis adı Yunancadaki alev anlamına gelen flame kelimesinden gelir. Bu ad bitkinin yapraklarının antik çağlarda lamba fitili olarak kullanılmasına dayanmaktadır. Çobançırası adı da bitkinin bu kullanımı ile ilişkilidir. Bu nedenle İngilizcede lampwick plant adıyla da anılır.

Yaprakları ve çiçekleri iştah açıcı, antialerjik, idrar söktürücü, ishal kesici, gaz giderici, mide rahatsızlıklarına karşı, ağrı kesici, antidiabetik bitki çayı ve tonik olarak kullanılmaktadır. Solunum yolu hastalıkları ve hemoroit rahatsızlıklarına karşı da kullanılır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 44- Kekik

Ortadirek'ten;

"... O günleri andıkça , daha o ormanı rüzgarıyla, kokusu, nanesi, yaban gülü, yani it burnu, salep çiçeğiyle, peryavşanı, püreni, yarpuzu, sarı sarı mantıvarı, arı kekiğiyle, çürümüş toprağıyla etinde duyar..."

Bilimsel adı: Origanum, Thymbra, Coridothymus, Satureja ve Thymus

Familya: Lamiaceae (Ballıbabagiller)

İngilizce: Thyme

Beş farklı cinse ait bitkilerin hepsine Türkiye'de kekik denilmektedir. Ancak ticaret açısından en çok öne çıkan türler Origanum cinsine ait türlerdir.

En çok kullanılan türler (Türkçe adlandırmayla); İzmir kekiği, İstanbul kekiği, yayla kekiği, Alanya kekiği, dağ kekiği, İspanyol kekiği, sivri kekik, Trabzon kekiği gibi türlerdir.

Kurutulmuş yaprak ve çiçeklerden elde edilen uçucu yağlar kekiğe kendine has kokusunu verirler.

Pek çok sağlık sorununun çözümünde kekik çok eski zamanlardan beri kullanılır. Eski Mısırlılar enfeksiyonlara karşı, Hipokrat antiseptik olarak kullanırmış. Mide ve solunum yolu rahatsızlıklarına, ağız yaralarına iyi geldiği bilinmektedir.

Eski Yunanlılar Afrodit'in en sevdiği bitkinin kekik olduğuna inandıkları için yeni evlilerin başına aşk ve mutluluk sembolü olarak kekikten taç takarlarmış.

Ayrıca mezarlara dikilen kekiğin öleni ebedi huzur ve mutluluğa kavuşturacağı düşünülmektedir.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 45- Fesleğen

Yusufçuk Yusuf'tan;

"... Kuytu, koyu gölgeli, serin kuyusunun başı gül, fesleğen, kadife çiçeği kokar. Tellal kadar pembe, iri Osmanlı gülleri açar, kış yaz, yediveren..."

Bilimsel adı: Ocimum basilicum

Familya: Laimaecae (Ballıbabagiller)

İngilizce: Basil, great basil.

Türkçede reyhan olarak da adlandırılır. Orijini tropikal Afrika ve Asya ile Orta Amerika'dır. Ancak insan eliyle dünyanın ılıman bölgelerine ve Türkiye'ye yayılmıştır.

Adı Latincedeki "basilium" ve Yunancadaki "basilikon"dan gelmektedir. Kraliyete ya da krala ait anlamına gelir. Bunun muhtemel nedeni fesleğenin kraliyet parfümlerinin yapılmasında bolca kullanılıyor olmasıdır.

Ocimum basilicum'un pek çok varyetesi değerli uçucu yağlarından ve güzel kokularından dolayı ilaç, gıda ve parfümeri sanayisinde kullanılır.

Mutfak kültüründe de yeri çok derindir. Özellikle İtalyan, Vietnam ve Tayland mutfaklarındaki yeri özeldir.

Modern tıptaki yaygın kullanımının yanı sıra pek çok kültürün halk tıbbında da yeri vardır. Uygurlardan beri Türkler diyabet ve kardiyovasküler hastalıkların tedavisinde kullanıldığı bilinmektedir.

Günümüzde halk arasında sinek kovucu olarak da yaygın olarak kullanılmaktadır.

*Türkler tarafından

Yaşar Kemal'in Bitkileri 46- Okaliptüs

Teneke'den;

"Resul Efendiinin evi, yüksek duvarlı bir avlunun içindeydi. Bahçede beş tane ulu okaliptüs dikiliydi. Karanlık yapraklı. Avlu kapısından eve kadar, çakılla yapılmış bir mozaik üstünde yürünüyordu..."

Bilimsel adı: Eucalyptus

Familya: Myrtaceae (Mersingiller)

İngilizce: Eucalypts

Orijini Avustralya olan ancak insan eliyle dünyanın bütün ılıman bölgelerine yayılan ağaç cinsidir. 700 civarında türü bulunmaktadır.

Türkiye'ye ilk olarak Osmanlı zamanında Adana-Mersin demiryolunu yapan Fransızlar tarafından getirilmiş, Türkiye'nin ilk endüstriyel ağaçlandırması 1939 yılında Tarsus'ta okaliptüsle yapılmıştır.

Çok hızlı büyüdüğünden topraktan çok fazla su çeker. Bu nedenle bataklık kurutmak amacıyla da kullanılmıştır ve bu nedenle sıtma ağacı, sağlık ağacı, bataklık ağacı, kızıl okaliptüs gibi adlarla da anılmaktadır.

Eucalyptus adı eski Yunancada iyi, güzel anlamına gelen "eu" ve örtü, gizlemek anlamına gelen "kalypto" sözcüklerinden gelmekte ve ağacın çiçeklenen tomurcuklarını örten operkuluma vurgu yapmaktadır.

Okaliptüs ağacının yapraklarında uçucu yağ, reçineler, acı madde ve tanen vardır. Uçucu yağı (Oleum eucalypti, okaiiptol) çok miktarda “Sineol” taşır. Nezle, öksürük, bronşit, burun ve boğaz rahatsızlıklarında etkili ve iyileştiricidir. Balgam söktürür, göğsü yumuşatır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 47- Keditaşağı

Binboğalar Efsanesi'nden;

"Bir gün yolda, Gülek Boğazının oralarda... hem de som mavi, mavisinde pul pul altın ışıkları, hem de kırmızı, kırmızısına, keditaşakları yalım gibi daha kırmızı kök salmış, sarvan kurmuş oturmuş..."

Bilimsel adı: Aristolochia auricularia

Familya: Aristolochiaceae (Lohusaotugiller)

İngilizce: Birthwort, pipewine, Dutchman's pipe (Aristolochia türleri için)

Değişik Aristolochia türleri kargakeleği, köpektaşağı, lohusaotu, zılındar, çobandüdüğü gibi adlarla anılır.

Dünya genelinde Aristolochia cinsinin 500'den fazla türü bulunmaktadır. Türkiye'de çok sayıda türü doğal olarak yetişir. Keditaşağı isimlendirmesi bitkinin testise benzeyen meyvelerinden kaynaklanır.

Aristolochia adı eski Yunancadaki en iyi anlamına gelen "aristos" ve lohusalık anlamına gelen "locheia" sözcüklerinde türemiştir.

Çiçero ise bitki adının rüyasında bitkinin yılan ısırmasına karşı antidot olarak kullanıldığını gören Aristolochos adlı kişiden geldiğini söyler.

Bitkinin çiçeklerinin böcekleri çeken kokusu vardır. Çiçeklerin içine giren böcekler çiçek içindeki polen yüklü tüylere sürtünerek polenleri üzerlerine alırlar ve bitkinin çoğalmasına yardımcı olurlar.

Bu fotoğraf Prof. Dr. Bayram Göçmen'e aittir. bayramgocmen.com adresinden alınmıştır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 48- Ayrık

Ortadirek'ten;

"Ayrık otu toprağın derisi gibidir. İnce bir örtü gibi yapışır orada. Uzamaz. Ayrıkların üstüne kadar bir durup, bir akarak geldiler..."

Bilimsel adı: Elymus repens

Familya: Poaceae (Buğdaygiller)

İngilizce: Couch grass, quick grass, dog grass

Türkçede yerel olarak sabankıran adıyla da anılır. Kuzey Yarımküre'nin ılıman bölgelerinde, özellikle Avrupa'da çok yaygındır.

Elymus repens adındaki Elymus Yunanca darı, repens Latince sürünücü anlamına gelir. Elymus cinsinin çok fazla türü bulunmaktadır. Bunlardan çaylambuk, yaylabuğdayı, kayabuğdayı, tebeşir buğdayı, kır buğdayı gibi türleri Türkiye endemeğidir.

Kökleri geleneksel tıpta böbrek, karaciğer, idrar hastalıklarının tedavisinde kullanılmıştır. Hasta köpeklerin toprağı eşerek köklerini yediği bilinmektedir. İmgilizcede dog grass denilmesinin nedeni budur.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 49- Madımak

Yer Demir Gök Bakır'dan;

"Toprak yeşerince hasada kadar madımak çıkar kaynatır, tuzlar yersin. Kuzu etinden lezzetli olur..."

Bilimsel adı: Polygonum cognatum

Familya: Polygonaceae (Kuzukulağıgiller)

İngilizce: Knotweed, knotgrass

Madımak adı Türkçeye Ermenice madideğ sözcüğünden geçmiştir. Yerel olarak madımalak, badımak, badımalak, mercimelek, mercimenek ve kuşekmeği gibi adlarla da anılmaktadır.

Genellikle Kuzey Yarımkürenin ılıman bölgelerinde yayılmış yüzlerce türü vardır. Türkiye'de özellikle İç Anadolu mutfağının önemli bir yemek kaynağıdır. Salatası, yemeği, mıhlaması, cacığı, böreği, gözlemesi, bükmesi gibi çeşitli yemek versiyonları bolca yapılır.

Türkiye'de P. cognatum türünden başka P. afyonicum (Afyon madımağı), P. İstanbulicum (İstanbul madımağı), P. samsunicum (Samsun madımağı), P. sivasicum (Sivas madımağı) gibi değişik türleride yetişmekte ve hepsine genel olarak madımak denmektedir.

Türk halk hekimliğinde diüretik olarak ve şeker hastalığı tedavisinde kullanılmıştır. Yapılan bir araştırma madımağın, hidrojen peroksidin (H2O2) hücrelere verdiği zarara karşı koruyucu etkisini ortaya koymuştur. Bir başka araştırma da bitkinin antioksidan etkisini saptamıştır.

Madımak adının, tarihimizin en karanlık sayfalarından birine ev sahipliği yapan; 2 Temmuz 1993'te 33 aydın ve sanatçının yakılarak öldürüldüğü otele verilmiş olması ise bu güzel bitki adına en talihsiz kayıttır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 50- Akşamsefası

Deniz Küstü'den;

"Evin eşiğine, akşamsefası çiçeği kümesinin sağına, sırtını kapıya dayayarak oturdu, oturur oturmaz da taş gibi uyudu. Bıçak soksan uyanmazdı."

Bilimsel adı: Mirabilis jalapa

Familya: Nyctaginaceae (Akşamsefasıgiller)

İngilizce: Marvel of Peru, four o'clock flower

Orijini Orta ve Güney Amerika'dır. Amerika'nın keşfinden sonra önce Avrupa'ya sonra da dünyaya süs bitkisi olarak yayılmıştır.

25 civarında Mirabilis türü bulunmaktadır. M. himalaica Himalayalara özgüdür.

Akşam saatlerinde açan çiçekleri sabahları kapanır. Oldukça hoş koku veren ve sivrisinekleri uzaklaştıran bu çiçekler aynı bitkide farklı renklerde olabileceği gibi aynı çiçek de renkli olabilir.

Çin'de antidiyabetik olarak, Güney Amerika'da ise (kökleri) müshil ve kusturma amaçlı geleneksel kullanımı bilinmektedir. Yapraklarından elde edilen su hazımsızlık ve cilt alerjisi tedavisinde kullanılmaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 51- Karakılçık Buğdayı
(Dünya Çiftçiler Gününe özel)

Yusufçuk Yusuf'tan;

"Buğdayların başağı bir karış, karakılçık buğdayının tarlasına at sürsen sökemez, kamışlar örneği."

Bilimsel adı: Triticum

Familya: Poaceae (Buğdaygiller)

İngilizce: Wheat

Karakılçık Türkiye'nin yerel buğday türlerinden, bilimsel bir çalışmaya göre göreceli öneme sahip 12 yerel buğday popülasyonundan biridir.

Buğday, insan uygarlığının şekillenmesinin temelinde yatan tarım devriminin ilk olarak kültüre aldığı bitkidir. Tarım devrimi günümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce içinde Türkiye'nin de olduğu Bereketli Hilal denilen bölgede başlamıştır.

Dünyada kültürü yapılan 25 bin civarında buğday çeşidi bulunmaktadır. Genel olarak hekzaploid ekmeklik buğday (T. aestivum) ve tetraploid makarnalık buğday (T. durum) olarak ikiye ayrılırlar. Türkiye'de 20'den fazla doğal buğday, 400 civarında kültür buğdayı bulunur.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 52- Çilpirti

Ölmez Otu'ndan;

"Memidik çilipirti çalısının içine büzülmüş, öteden, uzaktan, göz kırpmadan sırtını çınara vermiş, gözlerini kocaman kocaman açmış ölüyü seyrediyordu..."

Bilimsel adı: Calluna vulgaris

Familya: Ericaceae (Fundagiller)

İngilizce: Heather, common heather, ling

Türkçede süpürgeotu da denilir. Calluna Yunancadaki güzelleştirmek, temizlemek, süpürmek anlamına gelen Kallyno'dan gelmektedir. Vulgaris ise yaygın anlamına gelir.

Calluna vulgaris calluna cinsinin dünyadaki tek türüdür. Ancak Avrupa ve Anadolu'da yaygın olarak görülür. Özellikle çiçek renklerindeki farklılaşma nedeniyle çok sayıda varyetesi bulunmaktadır.

Calluna vulgaris'i diğer funda çalılarından (Erica türleri) ayıran temel fark kış şartlarına dayanıklılık ve çanak yaprakların Erica türlerinde 5 parçadan Callura vulgaris'te 4 parçadan oluşmasıdır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 53- Isırgan

Yusufçuk Yusuf'tan;

"...Usanmış, yorulmuş, fabrika ter içinde, işemik içinde duvarın ısırganlar bitmiş dibi, ıslak, işemik kokuyor, arabaya koşulu, boynunu sündürmüş, incelmiş at, duvarın dibine gelince durdu..."

Bilimsel adı: Urtica dioica

Familya: Urticaceae (Isırgangiller)

İngilizce: Nettle, stinging nettle,

Çok sayıda Urtica türü olmasına karşın genellikle U. dioica (büyük ısrganotu) ve U. urens (küçük ısırganotu) yaygındır.

Isırganotunun bilimsel adı Latince yakmak anlamına gelen "urere"den gelir.

Tenle temas ettiğinde cilde giren yapraklardaki sivri tüyler kırılır, bünyesindeki formik asit, histamin, asetilkolin gibi kimyasalları bırakarak yanmaya yol açar.

Isırganotu geçmişten beri pek çok hastalığın tedavisinde kullanılmıştır. Topraküstü kısımlarından hazırlanan esktreler ekzama ve saç dökülmesine iyi gelir. Mide hastalıkları, diyabet, romatizme ve kanser tedavisinde de etkili olduğuna ilişkin bilgiler bulunmaktadır.

Isırganotu Türk mutfak kültüründe de önemli yere sahiptir. Özellikle ısırgan çorbası günümüzde de yaygın olarak yapılmaktadır.

Giresun ziyaretimde dostum @hakanadanir 'ın restoranında yediğim ısırganlı mantıyı unutamadığımı da belirtmeliyim. Giresun'a yolu düşenler denemeliler.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 54- Kasımpatı

Teneke'den;

"... Vazodaki çiçekler tuhafına gider. Kocaman kasımpatılar, bir de kocaman ayçiçeği vardır. Fesleğen, falan filan... Vazoya konmayacak ne kadar çiçek varsa hepsini koymuşlardır..."

Bilimsel adı: Chrysanthemum

Familya: Asteraceae (Papatyagiller)

İngilizce: Mum, chrysant

Uzakdoğu orijinlidir. Japonya ve Çin anavatanı sayılır. 30 civarında türü bulunmaktadır. Bugün bütün dünyada süs bitkisi olarak yaygındır.

Kasımpatılar genel olarak her sapta tek çiçek bulunan standart, her sapta birden fazla çiçek bulunan sprey tipler olmak üzere ikiye ayrılır.

Chrysanthemum adı eski Yunancadaki altın anlamına gelen "chrysos" ve çiçek anlamına gelen "anthemon" sözcüklerine dayanmaktadır.

Kasımpatı kısa gün bitkisidir. Yani günün en az 13-14 saati karanlık olduğunda çiçek açar. Bu nedenle sonbaharda açmaktadır. İlkbaharda açmasını isteyen çiçekçiler seraları sonbaharda geceleri kısa süreliğine ışıklandırarak çiçeklenmeyi engeller ve ilkbaharda açmasını sağlarlar.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 55- Mor Salkım

Çıplak Deniz Çıplak Ada'dan;

"Bak, dedi, bak çardağın direklerine mor salkım dikmiş balıkçılar. Mor salkım bir hafta sonra açar, orman maviye keser."

Bilimsel adı: Wisteria sinensis

Familya: Fabaceae (Baklagiller)

İngilizce: Chinese wisteria

Wisteria adı yapısındaki wisterin adı verilen glikositten gelmektedir. Sinensis ise pek çok bitkide tür adı olarak kullanılır ve Latince Çin'e ait demektir.

Wisteria cinsine ait 10 civarında tür bulunmaktadır. W. sinensis'in değişik renkli çiçek açan varyeteleri de görülür. En yaygın çiçek rengi mavimsi mordur. 1800'lü yıllarda Avrupa'ya ve Amerika'ya getirilmiştir. Türkiye'de de yaygın olarak süs bitkisi olarak kullanılır.

Çin'de Teng Lo adı verilen yerel tat mor salkım çiçeklerinin şekerle ezilip unla karıştırılmasıyla elde edilir.

Mor salkım yapraklanmadan önce Mayıs ayında çiçek açar. Tohumları tipik baklagiller görünümünde, fasulye kabuklar içinde toplu olarak bulunur.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 56: Devedikeni

Peri Bacaları'ndan;

"... Devedikeninin moru sıcakta erir gibidir. Erimiş bir morluk güneşe bulaşır... devedikeninin kavruk yeşili, deniz gibi dalgalanan moru serap mı? ... Devedikeni çiçekleri çölün yakışığı, tadı."

Bilimsel adı: Silybum marianum

Familya: Asteraceae

İngilizce: Milk thistle, blessed milkthistle, Marian thistle

Türkçede deve kengeli, Meryemana dikeni, sütlü kengel de denilmektedir. Avrupa, Amerika ve Afrika'nın sıcak bölgelerinde, Akdeniz sahil kuşağında yetişir.

Türkiye'de çok fazla kültüre alınmasa da bazı ülkelerde (özellikle Almanya'da) kültür bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Tohumlarının sağlık açısından yararları kültüre alınmasının temel nedenidir. Gövdesi kabuğu soyularak yenilebilir.

Bitkinin bünyesinde bulunan silimarin maddesinşn özellikle karaciğer rahatsızlıklarına iyi geldiği bilimsel olarak ispatlanmıştır. Safra kesesi, mide ve pankreas için de yararlıdır. Karaciğer toksinlerinin karaciğer hücrelerine girmesini önleyerek karaciğeri etkin olarak korur.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 57- Kaktüs

Yağmurcuk Kuşu'ndan;

"... Hançer İsmail Ağanın, kaktüsün, kaktüs tam bu arada sarı, turuncu, mavi, kırmızı çiçeğe duruyor tepeden tırnağa bütün dallarıyla, gövdesinin yöresinde yalp yalp eden keskin, ustura, değdiği yeri biçen, kaktüsü..."

Bilimsel adı: Cactaceae (aynı zamanda familya adı)

İngilizce: Cactus (çoğulu cacti)

Kaktüs, kaktüsgiller familyasındaki onlarca cins ve yüzlerce tür sukkulent bitkiye verilen ortak addır. Rhipsalis cinsi dışındaki bütün kaktüs cins ve türleri Amerika kıtası endemiğidir.

Sukkulentlerin bir alt koludur. Kaktüslerin farkı areol denen özel organlara sahip olmalarıdır. Areol, evrim sürecinde uyum sağlayabilmek için gerilemiş olan dal ve yaprak kompleksidir. Kaktüslerin büyüme, yan dal verme ve çiçek açma işlemleri yalnızca areollerden olur.

Bazı kaktüsler, özellikle de ‘dikenli armutlar’ (Opuntia), yenebilen meyveleri nedeniyle Avustralya, Güney Afrika ya da Akdeniz gibi dünyanın birçok farklı bölgesine sonradan
götürülmüş ve birçok yerde de istilacı tür haline gelmiştir.

Kaktüslerin Avrupa’da kültüre alınarak yetiştirildiğine dair ilk bildirimler, 1500’lü yıllara dayanır. Günümüzde Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya'da her yıl yapay olarak çoğaltılmış milyonlarca kaktüs üretmektedir. Ancak doğadan toplanan türlere talep azalmamaktadır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 58- Alıç

Ortadirek'ten;

"... Gördüm mü gökte, on gün sonra Çukurova'da pamuk ağardı demektir. Gülgülü pamuk açacak demektir. Çukurova alıç çiçeği gibi kokacak demektir. Burcu burcu."

Bilimsel Adı: Crataegus

Familya: Rosaceae (Gülgiller)

İngilizce: Hawthorn

Kuzey ılıman kuşakta oldukça yaygın bir cins olan alıçın 200 civarında türü olduğu bilinmektedir. 27 alıç taksonu Türkiye'de doğal olarak yetişmektedir ve bunlardan 10 tanesi endemiktir.

Yerel bazda ve alıçın değişik türlerine kuş yemişi, yemişen, beyaz diken, ekşi, edran, geviş, geyik dikeni, çakır alıcı, haziran ağacı, müzmüldek, kızlar yemişi, sülsülük, sülün yemişen, pek sülsülük, yar yemişeni, roğuk ve kocakarı armudu gibi pek çok isim verilmiştir.

Türkiye'de genel olarak yabani alıç meyveleri kullanılır ve çok fazla kültüre alınmaz. Yaz sonunda olgunlaşan meyveleri yaban hayvanları için besin kaynağıdır ve alıç bu şekilde yayılabilir. Alıç eski çağlardan beri halk tıbbında ve modern tıpta yaygın olarak kullanılmıştır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 59- Ful

Deniz Küstü'den;

"Sonra bir caminin bahçesinde yasemin koktu. Bir dal da ful kopardı oradan. Ful çiçeğine hiç dokunmayacaksın, elin azıcık değerse o apak çiçek kararır solar. Zeynel bir elinde tabancası, bir elinde incitmekten korktuğu fulü..."

Bilimsel adı: Jasminum sambac

Familya: Oleacea (Zeytingiller)

İngilizce: Arabian jasmine, Sambac jasmine

Türkçede Arap yasemini de denilmektedir. Orijini Doğu ve Güneydoğu Asya'dır. Filipinler'in ulusal çiçeği, Endonezya'nın üç ulusal çiçeğinden biridir.

Sıcak iklimi seven bir bitkidir. O nedenle Akdeniz ve Ege'nin sıcak kesimlerinde dış mekan bitkisi olarak yetiştirilebilse de diğer bölgelerimizde kışları kapalı mekanlarda geçirmek kaydıyla yetiştirilmesi olanaklı olabilir.

Yapraklarının şekli ve çanak yapraklar açısından farklılaşan kültivarları bulunmaktadır.

Haziran ayında çiçeklenme görülür. Herdem yeşil bir bitki olmasına rağmen soğuk yerlerde yaprağını döker.

Uzakdoğu'da yasemin çayı fulden yapılır. Çiçek yağları aromaterapide kullanılır.

Yaşar Kemal'in Bitkileri 60- Gül

Sarı Sıcak'tan;

"... Sonra da en güzel, katmerli, her birisi bir gül kadar nergisler açtı küçük bahçede. Şebboylar, iri güller, türlü türlü, adı sanı duyulmadık çiçekler boy verdi sonra da..."

Ramazan Bayramı'nın ilk günü olması nedeniyle gülü özellikle seçtim. Çünkü gül Osmanlı bahçe sanatının sembol bitkisidir. Osmanlı'da yalnızca bahçe düzenlemelerinde değil hayatın her boyutunda gülün çok etkili izleri bulunmaktadır.

Bilimsel adı: Rosa

Familya: Rosaceae (Gülgiller)

İngilizce: Rose

Dünya genelinde 100'den fazla türü ve çok sayıda bahçe varyetesi bulunmaktadır. Türkiye'de 24 türü doğal olarak yetişmektedir.

R. domescana ülkemizde Isparta gülü olarak bilinmektedir. Ayrıca pembe yağ gülü, yağ gülü, sakız gülü, Şam gülü adlarıyla da anılmaktadır. Yapısındaki uçucu yağlar nedeniyle değişik kozmetik ürünlerin üretiminde kullanılmaktadır.

En eski uygarlıkların kayıtlarında gülün kullanımına ilişkin bilgiler bulunmaktadır.

Yunan mitolojisinde aşk tanrıçası Afrodit'in sembolü güldür. Bu nedenle aşkın da sembolüdür.

Gül reçel gibi çeşitli gıda ürünlerinden tıbbi tedaviye kadar pek çok alanda kullanılmaktadır.