İslamcılık konusunda önde gelen kuramcılardan olan ve ülkemizde de adını ilk olarak yayınevimizden çevirisi çıkan Fundamentalizm Korkusu: Avrupamerkezcilik ve İslamcılığın Doğuşu kitabıyla duyuran Salman Sayyid’e ve fikirlerine bu zincirde yer vereceğiz. 
İngiltere’de doğup büyüyen Salman Sayyid lisans eğitimini Sussex Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde, yüksek lisans ve doktora eğitimini ise Essex Üniversitesinde sırasıyla İdeoloji ve Söylem Analizi programı ve Yönetim (Government) bölümünde almıştır.
Burada ünlü Post-Marksist kuramcı Ernesto Laclau’nun danışmanlığında daha sonra A Fundamental Fear: Eurocentrism and the Emergence of Islamism (Fundamentalizm Korkusu: Avrupamerkezcilik ve İslamcılığın Doğuşu) adıyla kitaplaştıracağı doktora tezini bitirir.
Kitap, İslamcılığın doğuşunu alışılmış ezberlerden çok farklı bir teorik perspektifle ele almasıyla türünün diğer örneklerinden hemen ayrılarak lehinde/aleyhinde diyaloğa girilen temel metinlerden biri haline gelir. Bunun sebebi onun sosyal bilimlere yaklaşımıyla açıklanabilir.
Sayyid öncelikle şeylerin nasıl bir araya geldiği ya da bir bütün oluşturduğuyla ilgilenir çünkü bu oluş sürecindeki zorunsuzlukların farkına varmak şeylerin pekâlâ farklı şekillerde de oluşabileceği bilincine yol açar.
Etrafımızda dönen dünyanın da üretilmiş olduğu, yani belirli siyasal mücadeleler sonucunda inşa edildiği ve pekâlâ farklı şekillerde de inşa edilebileceği bilgisi Sayyid’in politik bilincini şekillendirir.
Kitabın temel tezi, İslamcılığın İslam tarihi boyunca var olmadığı fakat hilafetin ilgasıyla başladığıdır. Müslümanlar İslam tarihi boyunca nasıl bir siyasal çerçeveye sahip olacaklarıyla ilgili iyi kötü bir şablona sahipken hilafetin ilgası bu tarihsel sürekliliğe son vermiştir.
Dolayısıyla İslamcılık, halife sonrası şartlarda İslamı siyasal düzenin merkezine yerleştirmeye çalışan bir söylemdir. Bir İslamcı, Müslüman kimliğini siyasi pratiğinin merkezine koyar, siyasi hedeflerini düşünürken İslami metaforları kullanır ve siyasi geleceğini İslam’da görür.
Sayyid, doğuş koşulları itibariyle Pan-İslamizmi İslamcılıktan ayrıştırır; zira ilki kolonyal şartlarda Müslümanları halife etrafında birleştirme çabasının adı iken İslamcılık postkolonyal dönemde ve bir halifenin yokluğunda İslami bir siyasal vizyon ortaya koymaya çalışır.
Sayyid’e göre İslamcılığın en temel özelliği Anti-Kemalist olmasıdır. Hilafetin ilgasıyla başlayan süreçte Kemalizm, İslam ve siyasal arasındaki ilişkiyi marjinalleştirmiş ve buna duyulan memnuniyetsizlik İslamcılık şeklini almıştır.
Ancak Sayyid, Kemalizmi Türkiye’nin özel bir tecrübesi olarak değil İslam dünyasında hâkim olan bir tipoloji olarak kavramsallaştırır. Bu tipolojinin alametifarikası Müslümanlığın siyasal bir pozisyon olamayacağına ve ‘Batı en iyisidir’ fikrine olan sarsılmaz inancıdır.
Bu anlamda İslamcılığın hikâyesi Kemalist hegemonya karşısında siyasal bir fail olarak Müslüman figürünün de ortaya çıkışının hikâyesidir.
Sayyid, İslamcılık ve İslamlaştırma arasında da bir ayrıma gider ve İslamlaştırmanın çeşitli rejimler tarafından İslam’a kamusal alanda yüzeysel bir görünürlük alanı açarak onun asıl meselelerden uzak durmasını amaçlayan Kemalist bir strateji olarak kullanıldığını söyler.
Diğer yandan İslamcılık bir Avrupamerkezcilik eleştirisidir çünkü evrensel değerler ile batılı değerler arasında kurulan mutlak ilişkiye dair anlatının dışına çıkarak Avrupamerkezciliği söylemlerden bir söyleme indirger.
Sayyid için İslamcılık bir içerikler seti olmaktan ziyade, ihtiyaca cevaben ortaya çıkmış bir ufuktur; dolasıyla bir parti programı veya bir İslami hareket ile sınırlandırılamaz.
Ona göre belirli aralıklarla İslamcılığın ölümünü ilan edenlerin yanıldığı nokta da burasıdır; bir parti programının veya bir İslami hareketin başarısızlığı İslamcılığın sonu anlamına gelmez çünkü Müslümanların talepleri var oldukça İslamcılık vaadi de var olmaya devam edecektir.
Kitap bazı akademik çevrelerce fazla teorik bulunur ancak Sayyid bu durumu hâkim akademide beyaz olmayanlara biçilen rolün etnografik data toplama olması, işin teorik kısmının ise başkalarına bırakılması gerektiği beklentisiyle açıklar.
Sayyid’in 2014 yılında yayınladığı ikinci kitabı Recalling the Caliphate: Decolonization and World Order yine Vadi Yayınları tarafından yakın zamanda Hilafeti Hatırlamak: Dekolonizasyon ve Dünya Düzeni adıyla yayınlandı.
Sayyid bu kitapta post-pozitivist, post-oryantalist ve dekolonyal olmak üzere üç teorik pozisyondan beslendiğini söyler ve çalışmalarını Critical Muslim Studies (Eleştirel Müslüman Çalışmaları) başlığı altında konumlandırır.
Kitap ‘zemin temizliği’ ve ‘hayal etme’ şeklinde iki kısımdan oluşur. İlk kısımda siyasal bir Müslüman kimliğinin imkanına karşı benimsenen liberalizm, sekülerizm ve demokrasi gibi bir dizi pozisyon ele alınarak Müslüman kimliği üzerindeki depolitize edici etkileri sorgulanır.
Bu kısımda yazar ele alınan argümanların siyasal bir Müslüman bağımsızlığı fikrinin önünü almaya çalıştığını ancak sanıldığı kadar güçlü olmadığını örneklerle gösterir. Mesela sekülerizmin kullanışlı olduğu fikri Avrupa tecrübesinin evrensel sanılmasından kaynaklanır.
İkinci kısım ise bu eleştirilerin felsefi olarak aşılması ve Müslüman kimliğinin dekolonize olması halinde nasıl bir İslami düzenin hayal edilebileceği üzerinedir. Bu kısımda hâkim tema liberal düzenin depolitize edici etkilerinden kurtulmuş bir hegemonya anlayışıdır.
Sayyid’e göre liberalizmin vaaz ettiği tarihin sonu tezinin post-politik bir düzene vardığımız ve bu düzende hegemonik mücadelelerin yeri olmadığı iddiası, liberal düzenin kendi hegemonyasını gizleme stratejisidir.
Yazara göre Müslümanlar dünya nüfusunun önemli bir kısmını oluşturmalarına rağmen onları temsil edecek bir siyasal yapıdan yoksunlar. Müslümanların yaşadığı zorluk bu temsil eksikliğinin onlarda yarattığı dünyada evinde olamama halidir.
O yüzden hilafet bir temsil şablonu ve ihtimali olarak hem Müslüman hem de gayri-Müslim muhayyilede varlığını ilgasından çok uzun zaman sonra bile sürdürmüştür.
Ancak Sayyid, hilafeti dört başı mamur bir program sunmak için değil bir metafor olarak kullanır ve müslümanların temsilden yoksun olduğu bu şartlarda onlar için ne anlam ifade ettiğini sorgular.
Müslümanları temsil edebilmesi için hilafetin post-mezhebi, ulusötesi ve hegemonik bir süper güç olması elzemdir. Ancak bu şekilde dünyadaki mevcut güç dağılımını kuran sömürgeci dönemin etkileri bertaraf edilebilir.
Sayyid’in üzerinde sıkça durduğu bir diğer konu da İslamofobi’dir. Ona göre İslamofobi ‘irrasyonel bir korku’ gibi etimolojik tariflerinin ötesinde bir anlama sahiptir: İslamofobi müslümanların siyasal kimlik taleplerini reddederek disipline etmenin bir yoludur.
Sayyid, İslamofobi tartışmalarına bir çerçeve çizmek adına yakın zamanda çeşitli grup ve siyasi partilerin de benimsediği bir İslamofobi tanımı önermiştir: İslamofobi Müslümanlığın -ve Müslüman zannedilenlerin- ifade edilişini hedef alan bir tür ırkçılıktır.
Salman Sayyid halen İngiltere’deki Leeds Üniversitesi Sosyoloji bölümünde bölüm başkanı ve profesör olarak görev yapmakta, aynı zamanda ReOrient: Critical Muslim Studies adlı akademik derginin genel yayın yönetmenliğini yürütmektedir.
Salman Sayyid paylaşımı Muhammed Ü. Kotan tarafından hazırlandı.
Kendilerine çok teşekkür ederiz.
Kendilerine çok teşekkür ederiz.
