Thread by @yasepin

Twitter’da ilk silsile denemem: Arşivlere ulaşamayan tarihçi güncelerinde geçen hafta Osmanlı Ermenilerinin göç hareketlerini fotoğraflar üzerinden çalışan arkadaşım Hazal Özdemir'le beraber Marc Bloch'un tabiriyle "iz" sürdüğümüz bir gün yaşadık.

Her şey Kadıköy Uğur Antik’te Osmanlı antika saatlerinin restorasyonu ve alım satımıyla uğraşan Erkan beyin bana bu fotoğrafı göndermesiyle başladı.

Uzun bir süredir 19.yy. Osmanlı saat ve saatçilerini araştıran birisi olarak K.E. Selvadjian daha önce hiçbir yerde karşılaşmadığım bir isimdi. Hemen internette ve belli başlı arşivlerin veritabanlarında Selvadjian’ı aramaya koyuldum.

Ne internette ne de Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, @britishlibrary, @UKNatArchives, @laBnF çevrimiçi kataloglarında K.E. Selvadjian’dan bahseden bir doküman bulabildim.

Ancak günümüzde Fransa’da yaşayan Selvadjian soyisimli bir kaç kişinin olduğunu internetten görebiliyordum. Bunlardan biri ressam, diğeri ise illüstrator ve ikisinin de sanat portfolyolarının bulunduğu internet siteleri vardı.

Bulduğum Selvadjian’lara yarım yamalak fransızcamla birer email attım. “Sizden garip bir maruzatım var.” “K.E. Selvadjian isimli bir saatçi ile akrabalığınız olması ihtimali var mıdır? Bu saatçi hakkında herhangi bir şey biliyor musunuz?”

Yaklaşık bir saat sonra gelen kutumda bu fotoğraflar ve Selvadjian’lardan ressam olanından (ki email attığım kişilerin ana-oğul oldukları ortaya çıktı) bir mesaj belirdi.

K.E. Selvadjian’ın torununun gelini bana cevabında “Doğru adrese yazdınız” dedi. “İsmim KE Selvadjian’dan geliyor. Çocuklarımın büyük büyük büyük babası olur."

"Selvadjian’in Istanbul’da gümüşçü olduğunu biliyorum ama kayınvalideme soracağım. 96 yaşında ama aklı başı yerinde (elle a toute sa tête) ve sorularınızı benden daha iyi cevaplayabilir.”

Karwik Selvadjian 1900 senesinde İstanbul’dan Kahire’ye göç etmiş ve Kahire’nin ünlü kapalıçarşısı Han el-Halili’de Kahire Operası’nın yakınlarında porselen ve diğer dekoratif sanat eşyaları satan bir mağaza açmış.

Ardından İskenderiye’de bir tütün fabrikasının sahibi olan Abrahamyan ailesinden Ermeni bir kadınla evlenen Karwik’in iki çocuğu olmuş.

Selvadjian ailesinden öğrenebildiklerim bu kadardı. Hamidiye Katliamı takip eden yıllarda Osmanlı İmparatorluğu’ndan göç eden pek çok Ermeni gibi Karwik Selvadjian da İstanbul’u terk etmiş/ ettirilmişti.

Ancak bu dönemdeki Ermeni göçleri bilgim dahilinde genellikle ABD ve Batı Avrupa’ya yapılıyordu.

Hemen Hazal’a sordum: 1900 senesinde bir Osmanlı Ermenisi’nin İstanbul’dan Kahire’ye göç etmesi olağan bir durum muydu? Neticede 1900 senesinde Kahire bir Osmanlı hıdivliği idi yani nominal de olsa Osmanlı kontrolü altındaydı.

Hazal ise konuyu @besiktasliyan’a danıştı. İkisine göre Mısır bu dönemde Ermenilerin terk-i tabiiyet etmeden gidebileceği ve İngiliz himayesi sebebiyle güvende hissedebilecekleri bir yerdi. Bildiğimin aksine Mısır, Ermenilerin göç için sık tercih ettiği bir yermiş bu dönemde.

Peki Selvadjian hangi dilleri biliyordu, nasıl bir mobiliteye sahipti ve hayatını İstanbul’dan Kahire’ye nasıl taşıyabildi? Bu noktada dikkatimi çeken şeylerden biri orijinal saat fotoğrafındaki saat yüzünde yapılan ufak bir yazım hatası.

Fark ederseniz à Constantinople yerine á Constantinople yazılmış. Yani saat yüzünün üzerine yazıyı yazan kişi ya Fransızca (iyi) bilmiyordu ya da saatin yapılışından sonra bir dönemde, büyük olasılıkla T.C. kuruluşundan sonra, saati restore eden bir kişi bir hata yapmıştı.

Selvadjian Fransızca biliyor muydu ve Fransızcayı şayet biliyorduysa 19. yüzyılın sonlarında İstanbul’da Fransızca’yı nasıl öğrenmişti?

19.yy’ın son 20-30 yılında ise @LiseSaintBenoit, St. Michel, @istanbulsj gibi İstanbul’daki Fransız Katolik liseler Fransızca eğitim veren ve Ermeni ve Bulgar Katolik cemaatinden öğrenciler tarafından talep gören kurumlardı.

Bunun yanında tabii ki Mekteb-i Sultani, yani bugünkü ismiyle @GSLise de Fransızca eğitim veriyordu.Mekteb-i Sultani öğrencilerini çoğunlukla Osmanlı devleti içerisinde idari ve bürokratik görevlere hazırlıyordu.

O dönemde Osmanlı vilayetlerinin ileri gelenlerinin çocukları ve Levantenlere eğitim veren Mekteb-i Sultani’nin bir mezununun saat yapımı veya enamel/porselen işleme gibi işlerde çalışması, yani bir zanaatkar olması olası mıydı?

Isabella Hammad’ın büyük dedesinin hayat hikayesinden esinlenerek yazdığı şöhreti zatına galip gelen romanı The Parisian’ın baş kahramanı Midhat Kamal benzer bir soruyla yüzleşen bir Mekteb-i Sultani mezunuydu.

Nablus’un ileri gelen esnaflarından birinin oğlu olan olan Midhat lise sonrasında Fransa’da tıp ve tarih eğitimi almış olsa da Birinci Dünya Savaşı’nın bitiminde Filistin’e geri döndüğünde hekim olmaktansa babasının manifatura dükkanında çalışmayı seçmişti.

Gerçi Midhat ailesine tıp eğitimini tamamlamadığını hiçbir zaman söyleyememişti o yüzden Midhat’ınkine tam anlamıyla bir seçim diyemeyiz.

Ancak buradan ilginç bir soru ortaya çıkıyor: Günümüzün eğitime bağlı sınıfsallık beklentileri 20. yüzyılın başları için de geçerli miydi?

Bu soruyu bu şekilde sormak anakronistik olur. Daha ziyade, Fransızca eğitim sunan elit liselerden mezun olmak bu dönemde mezun kişi için belli başlı sınıfsal beklentileri beraberinde getiriyor muydu? Öyleyse bu beklentiler nelerdi?

Bir yandan Hazal’ın Devlet Arşivleri kataloğunda yaptığı kısa bir tarama bizlere Mısır’da Taşnak cemiyetinin hatırı sayılır büyüklükte bir varlığı olduğunu ve bunun yanında Mısır’da bir Ermeni Katolik Murahhaslığı olduğunu gösterdi.

Bu bağları kullanarak Selvadjian İstanbul’dan Kahire’ye göçünü sağlamış olabilir miydi?

Mısır’da Katolik Ermenilerin varlığı ve İstanbul’da da Fransızca eğitimin yine Katolik liselerde verildiği göz önünde bulundurulunca Selvadjian’ın 19.yy sonunda İstanbul’daki Fransız Katolik liselerinden birinde Fransızca eğitim almış bir Katolik Ermeni olduğu düşünülebilir.

Araştırmanın bir sonraki ve samanlıkta iğne aramaya benzeyen adımı ise, bu Fransız liselerin kayıtlarında Selvadjian’ın ismini aramak.

Bu henüz sonu gelmemiş araştırma serüveni bende metodolojik olarak şu soruları uyandırdı: Ardında yazılı kaynaklar bırakmamış bir tarihsel figürün hayatını yapboz parçaları gibi bir araya getirmeye çalışan bir tarihçi için varsayımlar üzerinden araştırma yürütmek mübah mıdır?

Veya böyle bir tarihyazımı için varsayımlar olmadan araştırma yapmak mümkün müdür?

Ne bu dönem (19. yy. sonları) ne de bu konu (Osmanlı Ermenilerinin göçü) benim üzerine çalıştığım alanlar. Bu konularda çalışan arkadaşlardan parçaları bir araya getirme konusunda yardım gelirse çok memnun olurum.

Beni bu serüvende en çok heyecanlandıran şey ise küçük ve ampirik soruların daha büyük tarihsel soruların yolunu açması. Amerikan akademisinde varsayımlardan arındırılmış tarihsel sorular sormak üzere eğitilen akademisyenler bazen bu olasılığı göz ardı ediyoruz gibi geliyor.

Buradan Walter Benjamin’in Arcades Project’ine ve ampirik bilgi ile teorik bilgi arasındaki ilişkiye bağlamak istiyordum konuyu ama üşendim. Belki bir başka güne. Hoşçakalın!