Thread by @Who_is_Jon_Galt

Трэд пра русіфікацыю Беларускай мовы, пасля другой сусветнай вайны да пачатку 1️⃣9️⃣6️⃣0️⃣-х гадоў. Навошта гэта рабілася⁉️ кім⁉️як⁉️ і калі⁉️ Крочым наперад👇⤵️⤵️⤵️
#historyteacher
#Historia
#Belarus
#русіфікацыя

Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР пачалася не пасля другой сусветнай вайны⚔️, а пачынаючы з скасавання беларусізацыі ў 1️⃣9️⃣2️⃣9️⃣ годзе.
Пра яе варта будзе зрабіць асабісты ланцуг⛓️ трохі пазней.

Але мы разглядзім рэформы пасля другой сусветнай вайны⚔️, бо менавіта тады Сталін дабудаваў тую дзяржаву, якую так жадаў бачыць.

Для абгрунтаваньня русіфікацыі выкарыстоўвалася агульна абавязная ў СССР да 1️⃣9️⃣5️⃣0️⃣ году лінгвістычная тэорыя акадэміка Н.Я.Марра пра паўстаньне й разьвіцьцё моваў.

Паводля гэтае тэорыі, мова - гэта клясавая зьява, і на працягу ўсяе гісторыі адбываецца рэвалюцыйны працэс скрыжоўваньня моваў, які вядзе да поўнага іхнага зьліцьця ў в адну мову на ўсім сьвеце.

Да канца 1️⃣9️⃣5️⃣0️⃣г Сталінам адкінутая моўная тэорыя Марра, як ненавуковая й «вульгарызатарская», і была ўсанкцыянаваная ім новая моўная тэорыя аб будучай інтэрнацыянальнай сусьветнай мове й папярэдніх ёй занальных мовах.

У 1️⃣9️⃣5️⃣0️⃣ годзе Сталін пісаў:
Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а із сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы,

а потым занальныя мовы зьліюцна ў вадну супольную міжнародную мову, якая будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў.

Канешне, мова якая павінна была стаць падмуркам для гэтай агульнай мовы была расейская🤬. І ўсе трохі значныя навукоўцы абгрунтоўвалі і даводзілі,што толькі расейская мова яўляецца адзінай мовай...

якая дае шмат каштоўнасцяў іншым народам і яшчэ багата іншай лухты, яе пісаць тут не буду, бо словаў шмат, а сэнсу няма, мне брыдка было чытаць, і вам не жадаю!

Але потым я ўзгадаў, аднаго рассейскага блогера, які любіць казаць, што " так исторически сложилось, что на русском разговаривают больше"...

і іншых дурняў якія падабаецца пісаць, што прыгнёт нацыянальных моў рабілі ўвогуле не рускія, а нехта іншы... Мне заўсёды цікава, гэта ў іх так шавінізм вылазіць, ці яны проста дурні..?

Таму трошкі дам прыкладаў, як расейскія дзеячы абгрунтоўвалі русіфікацыю і першаснае значэнне расейскай мовы:
М. Круковский -

"Расейская мова «па свайму багацьцю, па грандыёзнаму значэньню тых каштоўнасьцяў, што створаны на гэтай мове, займае адно зь першых месц сярод вядучых моваў сьвету і ня можа не аказаць уплыву на другія мовы нашага Саюзу».

Той жа Крукоўскі -
«Руская мова займае асобнае месца сярод іншых моў Савецкага Саюзу. Зьяўляючыся мовай вялікага рускага народу, які аказвае нябачаны ў гісторыі прагрэсыўны ўплыў сваёй культурай на культуру іншых народаў,

які вывеў гэтыя народы нашай краіны на шлях сацыялізму, згуртаваўшы іх у адзіную, моцную, многанацыянальную сям'ю, руская мова ў вышэйшай ступені ўзьдзейнічае на нацыянальныя мовы».

«Цяпер расейская мова сталася ўзапраўды другой роднай мовай народаў, што насяляюць тэрыторыю Савецкага Саюзу, і як такая, жывіць і ўзбагачае сабой мовы гэтых народаў».

Нічога з сучаснага не нагадвае⁉️🤔🤔🤔

Рэалізацыя бальшавіцкай моўнай палітыкі ў БССР, падобна як і ў іншых нацыянальных рэспубліках, праводзіцца адначасна ў двух кірунках, якія ўзаемна сябе дапаўняюць і паступова, але пасьлядоўна вядуць да будучай поўнай нівэляцыі беларускае мовы:

1️⃣. у кірунку звужэньня сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці рэспублікі і замены яе расейскай, як «другой роднай мовай» беларускага народу;

2️⃣. у кірунку ўсебаковае русіфікацыі яшчэ дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай літаратурнай мовы. Абодвы гэтыя працэсы разгледзім асобна.

1️⃣.Звужэнне сферы ўжывання. Перш за ўсё гэтая гэгэмонія расейскае мовы мае месца ў школьнай практыцы БССР. Паводля афіцыйнага сьцьверджаньня, у Беларусі 9️⃣5️⃣% школаў у 1️⃣9️⃣5️⃣5️⃣/5️⃣6️⃣ навучальным годзе вяло навучаньне ў беларускай мове, а толькі 5️⃣% - у расейскай мове.

Але гэтак было толькі на паперы і, відаць,паводля афіцыйнага назову школаў, як беларускіх і як расейскіх, бо ў запраўднасьці беларускія з назову школы ў вялізарнай бальшыні выкладаньне ўсіх прадметаў, за выняткам беларускае мовы й літ-ры, праводзяць, як правіла, у расейскай мове.

І калі яшчэ ў школах так-сяк але Беларуская мова ўжывалася, то далей...🤬🤬🤬

«Куды-б ты не паступаў - у тэхнікум або інстытут - беларускай мовы й літаратуры здаваць ня трэба. Зайдзі ў любую арганізацыю, у любую ўстанову - усе справы вядуцца на рускай мове.

Родная мова амаль ня ўжываецца ні на шыльдах, ні на этыкетах». Так пісаў пісьменьнік Барыс Сачанка (ў цэнтры на фотаздымку) ў сваім артыкуле «Шанаваць родную мову», напрыканцы яго спасылаючыся на Леніна,

(дзе той казаў пра роўнае развіццё нацыянальных моваў, але ён шмат чаго казаў),каб пазбегнуць абвінавачванняў у нацыяналізме.

Гэты артыкул быў напячатаны ў газеце "Літаратура і Мастацтва", і вызваў вялікі ўздым і хвалю лістоў да газеты, з словамі сцвярджэння думак Барыса Сачанка, і патрабаваннямі каб беларуская мова заняла належнае месца ў жыцці.

Гэтая хваля прывяла нават да таго, што тагачасны міністр асветы Ільюшын, напісаў у гэтую ж газету пісьмо, дзе адказаў на ўсе пытанні і распавёў, што ўсё добра🤡🤡🤡:

падручнікі друкуюцца, ўсе школы забяспечаны літаратурай, настаўнікі ўсё робяць і разумеюць, і ўвогуле вы дарэмна клапаціцеся!🫣🤬😮

Ў той час як у газету прыходзілі такія лісты: "У школьнай бібліятэцы па беларускай літаратуры ёсьць толькі 1️⃣ кніга К.Чорнага, 2️⃣ кнігі Крапівы й 3️⃣ экзэмпляры трылёгіі Я.Коласа «На ростанях» у перакладзе на рускую мову"...ПРОСТА ЎЯВІЦЕ ГЭТА САБЕ!

У канцы 1️⃣9️⃣5️⃣8️⃣ году сэсія Вярхоўнага Савету СССР прыняла закон «Аб умацаваньні сувязі 🔔школы🔔 з жыцьцём і далейшым разьвіцьці народнай асьветы ў СССР», а сьледам за гэтым і ў саюзных
рэспубліках былі прынятыя падобныя законы.

Гэты закон у БССР быў прыняты ўжо ў пачатку 1️⃣9️⃣5️⃣9️⃣г. Артыкул 1.1 разьдзелу II-га гэтага закону гаворыць:
«Навучаньне ўва ўсіх школах Беларускай ССР ажыцьцяўляецца ў роднай мове вучняў. Бацькі маюць права пастанаўляць, у школу зь якой мовай навучаньня аддаваць сваіх дзяцей». 🤬

І яшчэ далей: «Навучаньне расейскае мовы ў школах зь беларускай мовай навучаньня, а так-жа навучаньне беларускай мовы ў школах з расейскай або іншай мовай навучаньня праводзіцца згодна жаданьня вучняў і іхных бацькоў".

Тая акалічнасьць, што бацькі вучняў у Савецкім Саюзе знаходзяцца ў поўнай залежнасьці ад партыйных органаў і прафсаюзных арганізацыяў, пытаньне аб неабходнасьці навучаньня нацыянальнае мовы рэспублікі ў расейскіх школах,

фактычна перадаецца на разьвязаньне мясцовых партыйных і прафсаюзных органаў, якія, як правіла, праводзяць палітыку зьмяншэньня сфэры ўжываньня нацыянальнае мовы й даваньня пяршынства расейскай мове, як гэтага вымагае цэнтральнае партыйнае кіраўніцтва. Нічога не нагадвае?

Таксама трэба адзначыць, пра тое на якой мове навучаліся 🧑‍🎓настаўнікі🧑‍🏫, аб гэтым я пісаў раней і да чаго гэта прывяло ў школах🏫:

"Да сяньняшняга дня ў многіх школах рэспублікі беларуская мова, вывучаецца як прадмет. Астатнія-ж дысцыпліны вядуцца як папала - то на рускай, то на «руска-беларускай» мове.

Што атрымліваецца пры такіх парадках - няцяжка ўявіць. Вучні рыхтуюць хатнія заданьні па беларускіх падручніках👍 і адказваюць па-беларуску👍.

Настаўнік тлумачыць і задае пытаньні на рускай мове👎, а школьнікі часта адказваюць на мясцовым дыялекце. Становішча ўскладняецца яшчэ й тым, што нават падручнікам бракуе культуры мовы🤬".

Выдавецтва. Трэба адзначыць, што калі паводля назваў кнігаў у расейскай мове выдаецца куды болей, чымся ў беларускай, дык агульны іхны тыраж у беларускай мове значна большы, чымся ў расейскай мове.

Што-ж да газэтаў, дык іхная колькасьць у беларускай мове амаль у чатыры разы большая, чымся колькасьць газэтаў у расейскай мове.

Затое агульны тыраж выдаваных газэтаў у расейскай мове мала ўступае агульнаму тыражу ў беларускай мове, а за некаторыя гады тыражы ў абедзьвюх мовах блізу роўныя.

За гады 1959 і 1960 агульны гадавы тыраж газэтаў у расейскай мове ўжо перавышае тыраж у беларускай мове. То бок мы маем шмат газетаў на беларускай мове але невялікімі тыражамі, ў той час як...

газеты на расейскай мове былі ў меньшай колькасці па назвах, але ў значна большых тыражах, і спачатку зраўняліся і потым пераўзышлі колькасць газет па-беларуску.

Што-ж датычыцца часапісаў, дык маем зусім адваротную зьяву: у беларускай мове за шэсьць гадоў іх выдавалася спачатку амаль удвая, а пасьлей амаль утрая меней, чымся ў расейскай мове, затое іхны тыраж за ўсе гады быў больш як удвая вышэйшы за тыраж у расейскай мове.

Трэба таксама адзначыць,што тут ішла гаворка пра выдавецтвы БССР толькі, але ж "дзякуючы" бліжняму месцазнаходжанню ад Масквы, ў рэспубліцы значна патрапіла і надрукаванай літаратуры, газет і часопісаў з РСФСР, што значна павялічвала колькасць выданняў па-расейску.

Справу добра паказвае гэтая заява: "На паліцах Парыцкай раённай кнігарні🏤 ляжыць многа кніг📔📕📓📗📘📙: палітычная, сельскагаспадарчая, навукова-асьветная літаратура, творы рускіх і

заходняэўрапэйскіх клясыкаў, сучасных пісьменнікаў. Аднак патрэбную кнігу не заўсёды купіш. Асабліва мала тут беларускіх пісьменьнікаў...

Уся прычына, відаць, у тым, што зь нейкага часу творы беларускіх пісьменьнікаў выдаюцца абмежаванымі тыражамі. Тыраж 3-5-8 тысяч экзэмпляраў далёка не задавальняе попыт... ❗❗❗

[Ізноў, кожны, хто купляў некалі кнігу па-беларуску, паглядзіце яе тыраж напрыканцы перад абгорткай...]

"Да раённых цэнтраў даходзіць нязначная колькасць беларускіх кніг, а ў сельскіх крамах і ларкох іх зусім не прадаюць... Даволі часта можна сустрэць пагардлівыя адносіны да распаўсюджваньня беларускіх кніг."

Пра «пагардлівыя адносіны да распаўсюджваньння беларускіх кніг» найлепей сьветчыць наступны факт. У сувязі з XXII зьездам камуністычнай партыі адбыўся ў Менску 1️⃣7️⃣ лістапада 1️⃣9️⃣6️⃣1️⃣ году адкрыты сход партарганізацыі Саюзу пісьменнікаў БССР.

І характэрна: на сходзе менш за ўсё гаварылася аб партыйным зьезьдзе🤗, а галоўная ўвага была зьвернутая на заганнае распаўсюджваньне беларускіх кнігаў❗.

П.Панчанка на зьезьдзе прыводзіць абураючы факт, калі кіраўніцтна
парку культуры і адпачынку Магілёва, маючы даволі вялікія сродкі на падпіску на газэты і часапісы, ня выпісвае ніводнага беларускага выданьня.

Яшчэ кароткая цытата: "Ня выпісваюць беларускіх літаратурна-мастацкіх пэрыядычных выданьняў бібліятэкі сярэдніх і васьмігадовых школ.

- Няхай гэтыя выданьні выпісваюць выкладчыкі за наяўны разьлік, -адказаў намесьнік Міністра асьветы БССР С.Умрэнка. - У нас грошай няма». І зноў напішу застарэлую фразу - Нічога не нагадвае?

2️⃣. Кірунак ўсебаковай русіфікацыі беларускай літаратурнай мовы.

Рэформа 1️⃣9️⃣3️⃣3️⃣г ўвяла ў беларускую мову каля 3️⃣0️⃣-ёх фанэтычных і марфалягічпых расейскіх асаблівасьцяў, жыўцом узятых з расейскае мовы, чужых і

дагэтуль няўжываных у беларускай мове, але пытаньня папаўненьня беларускае мовы расейскім слоўнікавым матарыялам яшчэ практычна ня ставіла.

Расейскі слоўнікавы матарыял, разам з далейшымі марфалягічнымі й сынтаксычнымі, а навет фразэалягічнымі асаблівасьцямі расейскае мовы ўводзіліся паступова ў беларускую мову пасьля

ўспомненае рэформы і ўжо ня дэкрэтаваным шляхам, але ў парадку горача рэкамэндаваных «дабравольных запазычэньняў» і «ўзбагачваньня» беларускае мовы.

Так у прадмове да беларуска-рускага слоўніка, выдадзенага ў 1️⃣9️⃣5️⃣3️⃣ годзе гаварылася - «толькі пасьля Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі... беларуская мова, як і ўся культура беларускага народу,

за гады савецкай улады дасягнула высокага разьвіцьця... выпрацавала свае літаратурныя нормы, значна папоўніла лексычны запас за лік слоў роднай ёй расейскай мовы».

Далей у прадмове гаварылася, што беларускі народ, супрацьдзеючы беларускім буржуазным
нацыяналістым, «верны дружбе народаў, бараніў чысьціню сваей мовы, папаўняючы яе зь нявычарпальных крыніцаў расейскай мовы».🤬🤡🤬

І тут пачалося...Пад час выканання ўсіх гэтых рэкамендацый змяняліся не проста словы, змяняўся сэнс мовы, яе густ і прыгажосць.

Ёсць шмат прыкладаў у фанетыцы, марфалогіі, сінтаксісу, фанетыцы, фразеалагізмаў, якія сцвярджаюць гэтыя словы паводле ўспамінаў аб гэтых рэкамендацыях - іх так шмат, што магчыма напішу асабісты ланцуг⛓️⛓️⛓️, калі гэтага не зробіць хто раней і лепш.

Бо тут не проста трэба паказаць, што раней была гэта слова, а потым стала гэта - а склалі фактычна напалову новую мову.

Сэнс ў тым, што яны не проста змянілі словы на расейскія аналягі і потым пераклалі іх на беларускую мову, змяніўшы некалькі галосных - яны змянілі канчаткі, правілы ўжывання, прыбралі беларускія прыметнікі і шмат іншай шкоды.

Пасля ўсіх рэформаў пачынае ажыццяўляцца спажыванне русізмаў у афіцыйнай літаратурнай мове - напачатку паралельна з беларускім адпаведнікам, напрыклад дзяшовы/танны, жырны/тлусты, мяцеж/бунт, састаў/склад і інш.

Але дзякуючы нашым пісьменнікам👍👍👍, мову было каму бараніць. Так было шмат выпадкаў, калі напрыклад, пасля публікацыі першага выданьня твора, альбо друку ў часопісе, ў наступным выданні ўсё русізмы пісьменнікамі былі выкраслены.

Аднак, барацьба з русізмамі паўплывала на развіццё беларускай мовы, бо кожны аўтар🖊️🖋️📝 думаў аб тым, каб спачатку прыбраць ўсе русізмы і толькі потым дбаў, аб ўжыванні новых мясцовых слоў, каб надаць імі тую сапраўдную прыгажосць📚 і яскравасць свайму твору📇.

І тым не менш, гэтыя выбітныя людзі ўжывалі мясцовыя гістарычныя словы і развівалі беларускую мову ў сваіх творах!
Некалькі добрых прыкладаў:

"Яна бегма кінулася ў хату". Чыста народнае слова "бегма", якому ў рас. мове адпавядае бегом.

"Ёсьцека, - ... адказаў дзед Грыша". Афіцыйная літаратурная мова ня вызнае ўзмацняльнай часьціцы -ка ў такіх словах, як ёсьцека, нямашака, тамака, вуньдзека й пад.

"Ён адразу на нішчымніцу мяне пераводзіў". Гэтае тыпова народнае слова, утворанае з выразу ні з чым, абазначае посную ежу, ня ўжываецца ў афіцыйнай савецкай літаратурнай мове.

"Дужа той раматус назаляў часам чалавеку".
У савецкай літаратурнай мове, паводля прынцыпу, што ўсе словы іншамоўнага паходжаньня павінны запазычвацца толькі за пасярэдніцтвам расейскае мовы і захоўваць ейныя формы, ужываецца толькі рэўматызм.

І толькі дзякуючы гэтым людзям, яны захоўвалі ў мове яе густ і аксамітнасць гучання.
На ўсіх мажлівых паседжаннях, яны ў сваех прамовах выказвалі годныя думкі:

"Мы зарана адрываемся ад народнага творчага асяродзьдзя і, ня ўсьпеўшы прычасьціцца яго народнаму багацьцю, адразу нападаем на работу ў кабінэт.

Празь сьцены кабінэту да нас ужо вельмі трудна даходзіць і бляск народнай думкі, і гнуткасьць фразы, і стройная прастата мовы, і трапнасьнь прыказкі, і мудрасьць нагляданьня.

Усё гэта мы ўжо чэрпаем з газэт ды з чужых кніг. Ад гэтага часта і нашая сухасьць, і бледнасьць, і канцылярызм, і аднастайнасць". Янка Скрыган.

Ці вось:
"Літаратурная беларуская мова за апошнія дзесяцігодзьдзі стала больш нармалізаванай, узбагацілася лексычна. І тое, што літаратурная, «кніжная» мова стала больш адрозьнівацца ад гутаркавай - зусім заканамерна.

Але гэта не азначае, што нармалізаваная літаратурная мова павінна быць пазбаўленая бытавых, народных і нават мясцовых хварбаў, што яна можа нагадваць «перакладную» мову.

Дыстыляваная вада хоць і чыстая, але мала прыемная на смак". Алесь Адамовіч.

Асабліва яскрава той жа Адамовіч казаў, пры мясцовыя словы, нібыта дзеля чысціні ад якіх, у тым ліку і рабіліся ўсе рэформы:

«І ня трэба нам занадта баяцца слова «дыялектызм», - піша ён, - раней неабходна прыслухацца, як слова гучыць, удумацца, на колькі яно трапнае і зразумелае.

У любым, самым маленькім «засеку» жывой народнай мовы можна часам знайсьці буйныя зярняты народнай мудрасьці й дасьціпнасьці».

Таксама, можа не так выбітна, але ўсё ж такі яны мовілі аб гістарычнай спадчыне беларускае мовы:

"Беларуская мова існуе не адно стагодзьдзе. І ў сучаснай літаратурнай мове мы сустрэнем шмат элементаў, якія былі ўласьцівы мове XIX, XVIII і ранейшых стагодзьдзяў.

Пісьменьнік ня мае права не зважаць на тыя традыцыі, якія складаліся стагодзьдзямі. Ігнараваць традыцыі - значыць адрывацца ад народу. Калі, напрыклад, паслухацца некаторых «рэфарматараў»...

і адмовіцца ад фанэтычнага прынцыпу, на якім будуецца правапіс сучаснай беларускай мовы, - гэта будзе азначаць адыход ад традыцыі, што ляжыць у васнове агульнанароднай мовы і складае яе адметную асаблівасьць".
Беларускі літаратурны крытык Уладзімір Юрэвіч.

Бадай кажны з аўтараў стараецца ня толькі філялягічна, але й палітычна абгрунтаваць сваё выступленьне ў вабароне мовы й неяк застрахаваць сябе перад эвэнтуальным абвінавачаньнем яго ў буржуазным нацыяпалізьме.

Таму, адныя аўтары паклікаюцца на выказваньнні Леніна ў карысьць нерасейскіх моваў Савецкага Саюзу, іншыя на практыку ў галіне расейскае мовы, якая праводзіцца з мэтаю захаваньня ейнае чысьціні й культуры,

яшчэ іншыя выясьняюць, што прышчапленьне массам камуністычных ідэяў можа быць найбольш пасьпяховым, калі яны будуць выкладацца ў іхняй роднай мове.

Таксама, трэба адзначыць, што ў тагачасных артыкулах і выступах не існавала слова "русізмы" альбо "русіцызмы", адносна нават цалкам запазычаных слоў заўсёды пісалася -

што «гэтак не гаворыць народ», гэта «не народнае слова», гэта «канцыляршчына», «кніжная мова», «перакладная мова» і гэтак далей.

У савецкім лексыконе існуюць тэрміны «палянізмы», «гэрманізмы» й пад., але ня існуе слова «русіцызмы», бо русіцызм не разглядаецца, як чужы ў дадзенай мове элемэнт,

але як зьява зусім натуральная й пажаданая, што спрыяе разьвіцьцю і ўзбагачаньню дадзенае нерасейскае мовы.
Барані божа нашу мову ад такога ўзбагачэння❗❗❗

Скончым словамі Францішка Багушэвіча: «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі».

Напрыканцы спасылка на ланцуг з маімі гістарычнымі трэдамі. Шчыра дзякую за ўвагу.

https://twitter.com/Who_is_Jon_Galt/status/1543247795834028032?t=aAPyj36I19ZKanWSpFZzrg&s=19