Thread by @iuefsosyoloji

“İnsan, olması gerektiği şeye ancak Bildung sayesinde ulaşabilir,” diyor Hegel. Alman kültür hayatının en önemli kavramlarından biri olan Bildung’a gelin birlikte bakalım. 🔎

Bildung tanımlarında dikkati çeken ilk şey, Bildung’un Almanlara özgü bir kelime olduğunun ısrarla vurgulanmasıdır. Grimm kardeşler meşhur sözlüklerinde Bildung tanımını vermeden önce “Mesela Hollandalılar ‘abbildung’ için ‘afbeelding’ derler ama ‘beelding’ demezler” diye uyarır.

Kelimenin kökeninde resim, imaj, biçim anlamlarındaki “Bild” vardır. –ung son eki kelimeye bir oluş anlamı kazandırmaktadır. Aynı kökten “bilden” fiili ise şekillendirmek, oluşturmak anlamlarında kullanılmaktadır.

Tansu Açık, Bildung ve benzeri kavramların Almanca’da diğer çoğu Avrupa dillerindekinin aksine Latince kökenli olmamasının özgün bir felsefe geliştirebilme imkanı sunduğunu belirtir. Bildung’u diğer dillere tercüme etmek ya da eşdeğerini bulmak bu sebeple zorlaşmaktadır.

Bugün daha dar bir kullanımla eğitim kelimesinin karşılığı olarak da görülebilen Bildung’un tarihsel-felsefi anlam sınırlarını ise kavram tarihçisi Reinhart Koselleck mükemmel bir şekilde verir: “Bildung ne Ausbildung’dur [eğitim] ne de Einbildung [kuruntu ya da imgelem]”.

Sınırları bu şekilde çizilen Bildung’u tek bir cümle ile özetlemek gerekirse Bildung, insanın dışarıdan (Aus-) aldığı etkileri kendi iç dünyasına (Ein-) yönelik bir gayretle birleştirerek, özü itibariyle sahip olduğu potansiyeli gerçekleştirme ve özerkleşme sürecinin adıdır.

Bildung kavramı, teolojik bir kökene sahiptir. Hristiyanlıkta Tanrı’nın insanı kendi suretinde yarattığına dair inançla yakın bağı vardır. Burada suret (“Bild”) ve yaratma (“bilden”) Bildung kavramının inşasına katkıda bulunmuştur.

Kavram sonraki yüzyıllarda direkt bir dini referansa sahip olmasa ve seküler bir çerçevede değerlendirilse de bu teolojik/metafizik yükü taşımaya devam eder. Nitekim Herder, “Her insanın içinde şimdi ve gelecekte ne olması gerektiğine dair bir imge (“Bild”) vardır,” der.

Modern eğitim hayatının inşasında Bildung üzerinden önemli etkileri olan Wilhelm von Humboldt ise “Bildung’un kökeni tamamen ruhun derinliklerindedir ve dış etkilerle ancak tahrik edilebilir, asla ortaya çıkarılamaz,” demektedir.

Bildung, bugün önemini ihsas ettiren anlam aralığına 19. yüzyılın son çeyreğinde kavuşur. Bildung, 18. yüzyıldaki Aydınlanma’nın bir ürünü olduğu kadar ona verilen bir cevaptır aynı zamanda. Koselleck’e göre 19. yüzyıl “Bildung Çağı”dır.

Bildung, Aydınlanma’yı belli ölçüde Almanlaştırarak onun yönünü değiştirir. Aydınlanma bireye dışarıdan ve yukarıdan etki eden bir program olarak belirirken, Bildung bireyin içinden dışarıya doğru hareket etmektedir.

Bildung, Aydınlanma’nın akıl üzerindeki vurgusunu, kavramın içinde yer alan teolojik/metafizik yük ile zenginleştirmektedir. Bu anlamda Aydınlanma’nın insanın gelişimini yasalaştıran ve tektipleştiren bakış açısını, insanın içindeki ele avuca sığmaz cevher ile genişletmiştir.

Bildung aynı zamanda çoğu zaman birbirlerinin yerine ya da karşıt olarak kullanılan iki diğer kavramın, yani uygarlık (Zivilization) ve kültür’ün (Kultur) üçüncüsü olarak da ortaya çıkmıştır.

Fransız ve Alman geleneklerini temsil eden, toplumların maddi ve manevi birikimlerine işaret eden uygarlık ve kültür, toplum ile insan arasındaki alışverişte dışsal bir ilişki tarzı sunarken, Bildung direkt insanın içsel sürecine işaret eder.

Uygarlık toplumsal düzeyde evrenselliğe, kültür ise yerelliğe/milliğe işaret ederken, Bildung bireyin aldığı dışsal etkileri ve tabiatı gereği sahip olduğu yetileri işleyip kendini keşfetmesi ile özerkleşmesi ve bu bağlamda evrenselleşmesidir.

Bildung sahibi olarak kendini şekillendiren (“gebildet”) birey, mekan ya da sınıf gibi farklı değişkenlerden bağımsız bir Bildung sahibi bireyler cemaatinin üyesi olur. Fakat bu durum Bildung’un bireyde başlayıp biten bir süreç olduğu anlamına gelmez.

Bildung sahibi bireyin, kendisini gerçekleştirmesi için çevresini de benzer şekilde dönüştürmesi, Bildung’un işlevsel kılınabileceği ortamı yaratması gerekir. Bu da Bildung’un toplumsallaşması anlamına gelir.

Tarihsel-felsefi bir kavram olan Bildung’u pratik bir program haline getiren isim ise Wilhelm von Humboldt olmuştur. Humboldt, 1809-1810 yıllarında Prusya yönetimi altında görev almış ve önemli bir eğitim reformu programı oluşturmuştur.

Bu program çerçevesinde temel eğitimden üniversite eğitimine kadar Bildung idealleri kılavuz rolünü oynamıştır. Özellikle 1809 yılında kurulan Berlin Üniversitesi, mesleki eğitim ya da uzmanlaşma yerine olgun bireylerin yetişmesini önceleyen bir programa sahiptir.

Humboldt’un reformları ortaya atarken başvurduğu Bildung idealleri kurumsal düzeyde kalıcı olmasa da, bu idealler yine de modern üniversite anlayışının oluşmasında önemli bir paya sahip olmuştur.

Bildung’a bağlı olarak ortaya çıkan bir başka kavram ise Bildungbürgertum’dur. Bürgertum Almanca burjuvaya karşılık gelse de Bildungsbürgertum’la kastedilen belli bir sınıf değil, sınıfından bağımsız olarak eğitim yoluyla statü kazanan bütün bireylerdir.

Bildungsroman ise bir bireyin, çevresi ile ilişkisi ve iç dünyasında yaşadığı gelgitler ile gençlikten olgunluğa doğru dönüşümünü anlatan bir roman türü olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Goethe’nin Wilhelm Meister’ın Çıraklık Yılları en önemli örneklerindendir.

Kavram tarihçisi Reinhart Koselleck’in Bildung kavramının tarihsel-felsefi oluşuma dair “Bildung Kavramının Antropolojik ve Semantik Yapısına Dair” başlıklı önemli makalesi için yazarın İletişim yayınlarından çıkan kitabı “Kavramlar Tarihi”ne başvurulabilir.

Tansu Açık’ın yine Bildung kavramını bütün genişliği ile ele alan “19. yy. Bildung Çağı?” başlıklı makalesine ulaşmak için bkz. academia.edu/24386067/19_yy…

Tansu Açık’ın Edebiyat Fakültesi Konferansları bünyesinde yaptığı “19. Yüzyıl Alman Üniversite Modeli ve Bildung Kavramı” başlıklı konuşmasının metne dökülmüş hali için bkz. sosyalbilimler.org/alman-universi…

“Bildung” paylaşımını arkadaşımız Dr. Öğr. Üyesi Muhammed Fazıl BAŞ hazırladı.

Çok teşekkür ediyoruz.