Sultan I. Mahmud dönemi Valide Sultan kethüdası Ali Ağa tarafından 1732-1733 yıllarında yaptırılan Beyoğlu’nda yaptırılmış çeşme ve adını verdiği sokak; Başağa Çeşmesi Sokağı. Çeşme nerede peki, izini sürelim. Fotoğrafta bir ipucu var, çeşmenin kitabesi. 
Taksim suyundan beslenen çeşmelerin çoğunluğu Kethüda Ali Ağa Çeşmesi gibi, tesisin yapıldığı yıllarda yani 1144/1731 ve 1145/1732-33 yılında yapılmıştır. Kazım Çeçen’in hazırlamış olduğu Taksim Suyu çeşmelerine ait haritada Kethüda Ali Ağa Çeşmesi (14) ile numaralandırılmıştır.
Turnacıbaşı ve Başağa Çeşmesi Sokakları köşesindeki eski eser yapıyı çizmeye başladığımızda çeşmeyle ilgili bir kayıt yoktu. Sadece kaldırım hizasına kadar inmiş bir kitabe vardı. Kitabede; “Gel gel iç ayn-ı Ali’den (Ali’nin çeşmesinden) Kevser’i” diyordu ancak çeşme yoktu.
18. yüzyılda; Boğaz kıyılarının, Kasımpaşa, Galata, Beyoğlu, Fındıklı, Beşiktaş ve Ortaköy’ün kalabalıklaşması sonunda bu bölgelerde su kıtlığı baş göstermiştir. III. Ahmet (1703-1730) bölgenin su ihtiyacını karşılayabilmek için Bahçeköy’den su getirmek istemiştir.
Taksim suyu isale hatlarının tasarlanmasına ve kazılarının yapılmasına III. Ahmed döneminde başlanmıştır. Patrona Halil isyanı nedeniyle bu teşebbüs başlangıç aşamasında kalmıştır. 1730‘da tahta çıkan I. Mahmud bu teşebbüsü gerçekleştirmiş ve tesis 1144/1731‘de tamamlanmıştır.
Kitabeyi okuyup, 1732 yılında Taksim Suyu’na bağlı inşa edilmiş Kethüda Ali Ağa (Baş Ağa) Çeşmesi’ne ait olduğunu anlamıştık. Bu çeşme bu sokağın neredesindeydi? Kitabe nerede olmalıydı, kime aitti? Arşivleri araştırırken Encümen Arşivi’nde bu belgeyi buldum, çeşme o köşedeymiş.
Başağa Çeşmesi; 1732’de bu köşede hizmete başlamıştı. 19. yy da çeşmenin üzerine artık kendisi de eski eser olan bu bina inşa edilmişti. Son olarak 1946’da çeşmenin haznesi yıkılıp mobilya mağazasına katılmıştı. Raspa yapıp binadaki izlere bakmaya başladım, çeşmeden iz aradım.
Binanın içini kazdım ve beni çok mutlu eden, aradığım izi buldum; Kethüda Ali Ağa Çeşmesi’nin temellerini... Arkeolojik kazılarda bulunmayı özellikle restorasyon üzerine uzmanlaşmak isteyen mimar arkadaşlarımıza öneririm. İzleri aramayı kolaylaştırır.
1732’de yapılmış ve bölgenin en eski sakinlerinden olan çeşme, 1946 yılında mobilya mağazasına katılmak üzere binanın sahibi Jan Papazyan tarafından yıktırılmıştı. Bu yıkıma dair Encümen Arşivi (Anıtlar Kurulu öncüsü kurum) belgeleri, yapının Kurul dosyasında yer almıyordu.
Beyoğlu’ndaki binayı, başka binalarına da haritalarda rastladığım Jorj Papazyan satın almış (1930/31) binadaki eşyaları iki defa satışa çıkarmış, çeşmeye dokunmamıştır. 1946’da çeşmeyi yıkan ise oğlu Jon Papazyan’dır.
Kethüda Ali Ağa Çeşmesi’nin yıkılmasına feryat edenlerden biri; Reşit Saffet (Atabinen) dir. İstanbul’u Sevenler Murahhas Azası olarak imza atan Reşit Saffet Bey’i Turing’in kurulmasına öncülük etmesiyle, eski eserleri, şehri koruma çabasıyla biliriz. unutmaistanbul.sehir.edu.tr/tr/turkiye-tur…
Çeşme 1946’da yıkılmış, Eski Eserler Encümeni yerine Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Kurulu kurulmuş, arşivler devir olmamış, Kurulların binaları sürekli taşınmış (hâlâ taşınıyor) ve hafıza kaybolmuş. 1946, 1958-59, 1980 çeşmenin kaybı çözülememiş. Hâlâ yazılar yazılıyor.
Beyoğlu Belediyesi; VI. Daire adıyla, 1857‘de ülkemiz sınırlarında ilk kurulan belediye olduğu halde bir süre İstanbul Belediyesi’ne bağlı bir şube olarak hizmet vermiş. Sonra tekrar ilçe belediyeleri kurulmuş. Belediye cephesinde de taşınma, arşiv kaybı var. Hafıza kayboluyor.
Beyoğlu Belediyesi arşivinden en erken 1968 tarihli evraka ulaşabildim. Çeşmenin 1946’da yıkıldıktan sonra kitabesinin göz hizasında bırakıldığını,1968’de Hüsnü Akın adlı sahibinin kiracısı tarafından son izinsiz uygulamada ise ayak hizasına alındığını tutanak eki çizimde gördüm.
1858-60 tarihli ve VI. Daire Belediyesi’nin kurulduğu esnada çizilmiş D’Ostoya haritasına baktığımızda binanın inşa edilmediği, etrafı bir duvarla çevrili çeşmenin (1732) haritada gösterildiği anlaşılıyor. İlginçtir ki hiçbir haritada çeşme hakkıyla işlenmemiş, adı yazılmamış.
VI. Daire (bugünkü Beyoğlu Belediyesi) arşivinden Abdülaziz Albümü haritalarına bakıyoruz. Çeşme bu kadastral haritalarda da çizilmemiş. Oysa 1946’da yıkılana kadar yerinde idi.
Çeşmenin üzerine inşa edilen binada yaşamış; Sultan II. Abdülhamid dönemi saray ressamı Luigi Acquarone, Osmanlı Bankası müdürü Mösyö Deveaux, mimar Frang. Mavrocordato, İstanbul Fransız Ticaret Odası Reisi Ernest Giraud gibi isimleri Şark Yıllıkları’ndan @zen_saadet tespit etti.
Albümler, haritalar, arşivler, binada yaşamış, binayı yatırım için satın almış, binayı tahrip etmiş, daha çok tahrip etmiş insanların hikayesini taşıyan yapının ömrünü uzatmaya çalıştık. Çeşmeye de su verdik, haznesini de yeniden yaptık. İstediğim gibi tamamlanınca paylaşacağım.
Beyoğlu’nda 1732 yılında Taksim Su Yolları’na bağlı olarak açılmış çeşmelerden, Abdül Mümin Ağa çeşmesi de Kethüda Ali Ağa Çeşmesi ile benzer kaderi paylaşmış. O çeşmenin üstüne de Doğan Apartmanı (1892-93‘te başlanıp, 1894-95‘te tamamlanmış) inşa edilmiştir.
