ये राजमुद्रा नंदीवर्धन अर्थात आज के नगरधन के अंतिम मुख्य वाकाटकवंशीय नरेश पृथ्वीसेन द्वितीय की है। इस तांबे की राजमुद्रा पर कमलपुष्प पर अधिष्ठित बौद्ध 1)
धम्म की रक्षक देवी "तारा "की उलट प्रतिमा(Mirror Image) उत्कीर्ण है। जिसके मस्तक पर मुकुट है और गले में अलंकरण धारण किये हुए हैं। बायें हाथ में डंठल सहित खिला हुआ कमल पुष्प है। दायां हाथ दायीं जंघा पर रखा हुआ है। वे "वरदमुद्रा" में बैठी हुई हैं।
2)
तांबे की इस राजमुद्रा पर तारा देवी की प्रतिमा के नीचे
चार पंक्तियां "मध्यप्रदेशी लिपि "(ब्राह्मी लिपि नहीं) में उलट प्रभाव (Mirror Image) में एक लेख उकेरा हुआ है। उसमें कुल 33 अक्षर खुदे हुए हैं। इस लेख की भाषा संस्कृत है तथा इस राजमुद्रा को पलटकर किया गया
3)
पृथ्वीसेन द्वितीय (राज्यकाल ई. सन् 460 -480) मुख्य वाकाटक शाखा (नंदीवर्धन) का ज्ञात अंतिम शासक है।
नर्मदा के तटीय क्षेत्र तथा बालाघाट (मध्यप्रदेश) के अभिलेखों में पृथ्वीसेन ने "अपने वंश का खोया हुआ भाग्य और गौरव
8)
पुनः प्राप्त करवा दिया था" -ऐसा कहा गया है। इस अभिलेख के अनुसार उसे राज्यारोहण के आरंभ में उसके पिता नरेंद्रसेन के समय से ही विदर्भ के "नल"तथा दक्षिण गुजरात के त्रैकूटक वंशीय शत्रुओं का सामना लगातार करना पड़ा था। त्रैकूटक शासक 'धारसेन' का पराभव करके अपने वाकाटक वंश की
9)
खोई हुई प्रतिष्ठा तथा कीर्ति को पृथ्वीसेन द्वितीय ने पुनः प्राप्त किया। पृथ्वीसेन द्वितीय का कोई पुत्र न होने से उसके बाद वाकाटकों की इस शाखा का विलय 'वत्सगुल्म 'जैसी दूसरी शाखा में हुआ। अब वाकाटक नरेश 'हरिषेण 'उसके उत्तराधिकारी के रूप में शासन करने लगा। उसके शासनकाल में
10)
उसके दिये गये विपुल दान से अजंता तथा घटोत्कच गुफा के चित्र व शिल्पकृतियुक्त विश्वविख्यात बौद्ध गुफ़ाओं का निर्माण हुआ। इसकी जानकारी हमें अजंता गुफ़ाओं के शिलालेखों से प्राप्त होती है।
इस राजमुद्रा के अध्ययन से प्राप्त विशेष जानकारी इस तरह है कि इस मुद्रा पर
11)
अंकित प्रतिमा, महायान बौद्ध धम्म की एक संरक्षक देवता तथा स्त्री बोधिसत्व
"तारा "की हैं। इसे बहुत से अध्येता "राजलक्ष्मी"समझते हैं और इस आधार पर वाकाटकों का संबंध "वैष्णवों "से जोड़ते हैं। इतिहास अध्येताओं और शोधकर्ताओं से अनेक बार ऐसे तथ्यों का ग़लत 'अन्वयार्थ '
12)
लगाया जाता है। इससे इतिहास में अनेक त्रुटियां दिखलाई पड़ती हैं। ये राजमुद्रा महत्वपूर्ण पत्रव्यवहार पर 'मोहर 'के रूप में इस्तेमाल की जाती थी। वैसे ही अनुमतिपत्र पर अतिमहत्वपूर्ण कारणों से इस्तेमाल की जाती थी। ऐसा उसके आकार और 'उलट प्रतिमा '(Mirror Image) से स्पष्ट होता है।
13)
यहाँ ये भी स्पष्ट कर देना चाहिए कि वाकाटक नरेश 'प्रवरसेन द्वितीय 'महायानी बौद्ध धम्म का अनुयायी रहा होगा। क्योंकि उसके बाद के शासक 'हरिषेण 'ने अजंता, घटोत्कच की महायान बौद्ध धम्म के अतिशय सुंदर चित्र व शिल्पकृति और अलंकरणयुक्त जगविख्यात् अजंता गुफाओं का निर्माण करवाया था।
14)
और इस महद् कार्य के लिए विपुल दान भी उन्होंने दिया था।
('मध्यप्रदेशी लिपि'---मध्यप्रदेश बुंदेलखंड तथा पूर्वी हैदराबाद संस्थान के उत्तरी भाग और पुराने मैसूर संस्थान के कुछ भागों में पांचवीं सदी से नौवीं सदी तक ये लिपि प्रचलित थी। गुप्त, वाकाटक वंशीय, शरभपुर के शासक
15)
तथा कदंब शासकों के दानपत्रों व शिलालेखों में इस लिपि का उपयोग हम देख सकते हैं।
------ संदर्भ ---प्राचीन भारतीय लिपिमाला, ले. रायबहादुर पं. गौरीशंकर हीराचंद ओझा, अनुवादक --डाॅ .लक्ष्मीनारायण भारतीय, प्रकरण छठा-मध्यप्रदेशी लिपि, पृष्ठ क्रमांक 64.)
16)
--------------------------------#अशोक_नगरे
पुराभिलेखागार, संचनालय, महाराष्ट्र शासन प्रमाणित
मोड़ी लिप्यंतरकार, धम्मलिपि तथा प्राचीन इतिहास तथा पुरातत्व के अध्येता, पारनेर /जि. अहमदनगर
डॉ . अल्बर्ट एलिस .
अमेरिकेतील नामांकित मानसोपचारतज्ञ . यांना मानसशास्त्रज्ञ सुद्धा म्हणता येईल . विवेकनिष्ठ मानसोपचार पद्धती (rational emotive behaviour thearapy ) हा त्यांचा मनाच्या जगातील सर्वात महत्वाचा शोध . अनेकांना मानसिक स्थैर्य मिळवून देणाऱ्या या पद्धतीचा शोध 1)
खरंतर त्यांनी स्वतःला स्थिरता मिळवून देण्यासाठी लावला होता . या शोधाची सुरुवात त्यांनी लहानपणीच केली होती . भावनेच्या आहारी न जाता , तर्कसंगत बुद्धी वापरून केलेला विचार मनाला स्थिर करतो हा त्यांचा अनुभव त्यांनी जगाला पटवून दिला . त्यासाठी अनेक उदाहरणे आणि दाखले दिले .
2)
आणि आयुष्याच्या उत्तरार्धात त्यांच्या कार्याची दखल घेणे सर्व जगाला भाग पडले . त्यांनी मांडलेले काही सिद्धांत सोप्या भाषेत पुढीलप्रमाणे आहेत .
१) माणसाच्या आयुष्यात घडणाऱ्या घटनांवर त्याच्या प्रतिक्रिया आणि कृती अवलंबून नसतात , तर त्या घटनांकडे तो कोणत्या दृष्टीकोनातून बघतो
3)
नुकतीच नाणेघाटला जाऊन आले होते.त्यासंदर्भात #मर्यादित वाचन केलं होतं.त्यातून हे कळालं की, हा नाणेघाट म्हणजे घाटांचा राजा.हा इसवीसनपूर्व काळात बांधला गेलाय.हे वाचूनच रोमांच उभे राहिले. काय ते कसब? अभियांत्रिकीमधला चमत्कारच.
सातवाहन सम्राज्ञी गौतमीपुत्र 1)
सातकर्णीची पत्नी नागणिका हिचा नाणेघाटातल्या लेणीतला तो प्रख्यात शिलालेख. पहिल्यांदा गेले तेव्हा वेड्यासारखी धावत गेले होते त्या भित्तीकडे. त्या पाषाणातल्या अक्षराईत हरवून गेले होते.मला न समजणाऱ्या ब्राम्ही भाषेतली ती अक्षरं पण विलक्षण प्रेमानं,कदाचित इतिहासाच्या फारसं न 2)
जपता आलेल्या वेडामूळे माझे हात त्या अक्षरांवरनं फिरत होते.नागणिका इथेच असेल का? माझ्या आसपास?माझी ही ओढ बघत असेल का?तिला छान वाटत असेल का आपला शिलालेख असा चिरंजीवी झालेला पाहून? तिचा चुडाभरला अमानवी हात माझ्यासोबतच तीही त्या अक्षरांवरनं फिरवत असेल का? धुक्यासारख्या तरल
3)
इथल्याच (पनवेल स्टॅंडजवळ) एका छोटेखानी हाॅटेलवाल्याने बाबासाहेबांना पाणी नाकारले त्यावेळी अस्वस्थ झालेले, गरीब मजूर असलेले सोनबा येलवे बाबासाहेबांसाठी पाणी आणायला गेले.
पाणी आणले, तोपर्यंत बाबासाहेब पुढील प्रवासाला निघूनही गेले होते. 1)
बाबासाहेब परत याच मार्गाने येतील तेव्हा त्यांना पाणी मिळायला हवे आणि ते मी देईन या इच्छाशक्तीने ते दरदिवशी पाणी घेऊन येत. परंतु बाबासाहेब परत त्या मार्गाने आले नाहीत.
...आणि वाट पाहून अखेर, इथेच सोनबा येलवेंचा मृत्यू झाला.
2)
त्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ पनवेल महानगरपालिकेने ही पाणपोई बांधली आहे. येणार्या-जाणार्यांना पाणी मिळावे या उदात्त हेतूने.
उशीरा का होईना, बाबासाहेबांच्या प्रेमाखातर त्याग करणारी व्यक्तिमत्त्वं उजेडात येत आहेत.
3)
मनुस्मृती दहन केल्यानंतर तत्कालीन काही ब्राह्मण्यग्रस्त वृत्तपत्रांनी टीकात्मक लेखन केले. त्यावर बाबासाहेबांनी बहिष्कृत भारत पत्रातून त्यांचा समाचार घेतला. वाचा !
- आनंद गायकवाड
आमच्या मित्रांचा दुसरा असा एक आक्षेप आहे की मनुस्मृती ही जुन्या काळी अंमलांत असलेल्या 1)
नियमांची एक जंत्री आहे. त्या जंत्रीतील नियम आज कोणास लागू नाहीत. मग असले जुने बाड जाळण्यात काय अर्थ आहे ? मनुस्मृती हे एक जुने बाड आहे असे आमच्या मित्राप्रमाणे आम्हासही म्हणता आले असते तर आम्हास मोठाच आनंद झाला असता. परंतु दुर्दैवाने आम्हांस तसे म्हणता येत नाही. आणि आमची
2)
खात्री आहे की, भावी स्वराज्याचा चंद्रोदय केव्हा होतो हे पाहण्याकरिता, आमच्या मित्रांचे डोळे आकाशाकडे लागले नसते तर आपल्या पायाखाली काय जळते आहे हे त्यांना निरखून पाहताच आले असते. मनुस्मृती हे एक जुने बाड आहे, ते राहिले तरी काही हरकत नाही असा युक्तिवाद करण्याऱ्या गृहस्थांना
3)
जमालगढी सध्याच्या पाकिस्तानातील खबैर पक्ख्तुन्ख्वामधील मरदानच्या कटलांग मरदान मिर्गापासून १३ किमी अंतरावर हे शहर आहे. जमालगढी येथे प्राचीन स्तूप व विहारांचे अवशेष सापडले आहेत.
जमालगढी येथील स्तूप व विहार १/५ शतकातील भरभराटीचे बौद्ध ठिकाण होते. 1)
जमालगढीचे स्थानीय नाव "जमालगढी कंदारत" किंवा "काफिरो कोटे" असे आहे. जमालगढीच्या भग्नावशेषांचा प्रथम शोध ब्रिटीश पुरात्ववेत्ता व गाढे अभ्यासक अलेक्झांडर कॅनिंगहॅम यांनी इसवी सन १८४८ मध्ये लावला.
कर्नल ल्युम्स्डेन यांनी जमालगढी येथे उत्खनन केले होते पण तेव्हा तेथे विशेष 2)
काही सापडले नाही. नंतर इसवी सन १८७१ मध्ये लेफ्टनंट क्राॅमटन यांनी पुन्हा येथे उत्खनन केले व अनेक बौद्धशिल्पे सापडली आहेत.
चित्र क्रमांक एक जमालगढी, मरदान, पाकिस्तान बौद्ध नगरीचे भग्नावशेष.
चित्र क्रमांक दोन १/३ शतकातील राणी महामायेचे स्वप्न शिल्प जमालगढी, मरदान,
3)
आम के पेड़ के नीचे ब्राह्मण तुलसीदास रामचरित्रमानस लिख रहे थे. अचानक पेड़ से आम तुलसीदास के सर पर गिरा. तुलसीदास बहुत खुश हुआ, उसने आम को ईश्वर का दिया हुआ उपहार समझकर खा लिया !
मुग़ल राज में गाय कट रही थी, मुग़ल समोसे में गाय का मांस भर भर कर खा रहे थे. 1)
लेकिन तुलसीदास को कोई आपत्ति नही थी, वह मग्न होकर आनंदित होकर, लगा लिखने "ढोल गंवार पशु नारी सकल ताड़ना के अधिकारी" !
किसान का बेटा इसाक न्यूटन सेब के पेड़ के नीचे विज्ञान की पढ़ाई कर रहा था. अचानक से एक सेब न्यूटन के सर पर गिर गया. न्यूटन ने सेब उठाया उसे ध्यान से
2)
देखने लगे मानो कभी सेब देखा ही नही. लेकिन न्यूटन सेब नही देख रहे थे वह सोच रहे आखिर सेब नीचे क्यों गिरा ?
सेब ऊपर क्यों नही गया... नीचे ही क्यों आया ?. ऊपर चांद है वह क्यों नही गिरता. धरती में जरूर कोई फ़ोर्स है. ताक़त है जो चीजों को अपनी ओर आकर्षित करती है !
3)