Thread by @iuefsosyoloji

Savaş sonrası dönemde sosyolojinin önemli figürlerinden olan, ‘görünmeyen’ dini görünür kılan sosyolog Thomas Luckmann’ı (14 Ekim 1927-10 Mayıs 2016) yakından tanıyalım. 🔎

Luckmann, bugün Slovenya sınırları içinde bulunan ve Avusturya ve İtalya’ya komşu olan Jesenice kentinde, Avusturyalı bir sanayici babanın ve Slovenyalı bir annenin tek çocuğu olarak dünyaya gelir.

İki savaş arası dönemde Avrupa’da bir sınır kentinde doğmuş olmak aynı dönemde yaşamış birçok bilim insanı gibi Luckmann’ın hayatını da erkenden örmeye başlar.

İkinci Dünya savaşının patlak vermesi Luckmann’ın erken gençlik yıllarına Alman vatandaşı olarak girmesine sebep olurken, babası ve akrabalarından bazılarını kaybeden Luckmann bu süreçte annesi ile Viyana’ya taşınır.

16 yaşındayken Alman hava kuvvetleri eri olmak durumunda kalan Luckmann, 1945’te Amerikan Ordusu tarafında ‘kurtarılan’ bir bölgede olması sebebiyle üç ayını savaş esiri olarak geçirir.

Savaş sona erdiğinde artık Almanya vatandaşı olmayan 18 yaşındaki Luckmann, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin bir parçası olmuş olan Slovenya’ya dönmek istemez; Avusturya’da yaşayan ama Avusturyalı olmayandır.

Edebiyat, felsefe, mısırbilim ve Fransız filolojisi konusunda eğitimlerini Viyana’da tamamlar. 1949’da Litvanyalı eşi Benita Petkevic ile tanışarak evlenir.

Eşi Benita’nın 1951 yılında Amerika’dan kabul alması, aynı sırada Sorbonne, Oxford ve Yale’den kabul alan Luckmann’ın seçimini belirler. (Benita Luckmann’ın (1925-1987) kendisi de küçük yaşam-dünyaları ve sürgün üzerine çalışmaları olan bir sosyologtur.)

Fakat Alman ordusunda yaptığı hizmet Luckmann’ın Amerika’ya gidişini geciktirerek, Yale bursunu kaybetmesine mâl olur. Önüne yeni bir imkân çıkana kadar geçimini kazanmak için şoför ve apartman görevlisi olarak çalışır.

Columbia Üniversitesi ile bağlantı kurabilme ümidiyle Alvin Johnson ile görüşmeye giden Luckmann’ın ilgisini Johnson’ın da kurucusu olduğu New School for Social Research çeker.

New School’daki hocaları sayesinde sosyolojinin klasik isimleri Durkheim ve Weber’le tanışan Luckmann, çalışmalarının temeli olan fenomenolojiyi de burada karşılaştığı hocası Alfred Schütz sayesinde tanıma fırsatı bulur.

50’lerde hocası Carl Mayer’in bir projesi kapsamında Almanya’da yürütülecek saha çalışması için seçilen Peter L. Berger’in Kore Savaşı sebebiyle askere çağrılması, yerine seçilecek olan Luckmann’ın yolunu tekrar Kıta’ya düşürecektir.

Savaş sonrası Almanya’daki kiliseler üzerine yapılacak çalışmada görevlendirilen Luckmann’ın uzmanlığı din üzerine olmadığı gibi Almanya’ya gitmek için de hevesli değildir.Ama görevi geri çevirmemesi projeden daha çok kendisinin gelecekteki çalışmalarının fitilini ateşleyecektir.

Doktora tezi (1956) için gerekli malzemeyi bu çalışma ile edinmekle kalmayacak, bugün ismi anıldığında akla gelen eseri Invisible Religion’ı (Görünmeyen Din) bu sayede kaleme alarak din sosyolojisine yeni bir soluk getirecektir.

Luckmann’ın kiliseler üzerine çalışması Avrupa’daki sosyolojinin durumu hakkında gözlem yapmasını sağlar. Müşahede ettiği şey, din sosyolojisinin kilise kurumunun çıkarları için çalışma yapan klasik temellerden kopmuş bir yardımcı bilim olduğudur.

Bunun akabinde yaptığı ilk çalışma Avrupa’da alan yazınında o yıllarda yayınlanmış 7 kitabın birleşik bir değerlendirmesini yazmak olur (1960). Değerlendirmeden çıkan sonuç, dindarlığın ‘kiliselilik’ olarak algılandığı dar bir çerçevede din sosyolojisinin sıkışmışlığıdır.

Din sosyolojisinin temel bir sosyolojik disiplin olması gerekliliğini hatırlatan makale yeni bir sayfa açar. Anlamlı bir yaklaşımla din sosyolojisi, bilgi sosyolojisi, dil sosyolojisi ve modern toplumsal yapı teorisi arasındaki yakın ilişki ortaya konabilir.

Bu sıralarda Luckmann, New York’ta bulunan Hobart College’da çalışırken hocası Schütz’ün halefi olarak New School’da ders vermeye başlamıştır (1960).

Din sosyolojisi için öne sürdüğü yaklaşımını bir üst seviyeye taşıyarak modern toplumda din konusu hakkındaki tezini Das Problem der Religion in der modernen Gesellschaft (1963) isimli eserinde ilk kez kaleme alır.

Bu kitabın genişletilmiş ve gözden geçirilmiş bir versiyonunu çevirisini kendi yaparak The Invisible Religion: The Problem of Religion in Modern Society (1967) ismiyle yayınlar.

Kitabın tezlerinden birisi, Avrupa’daki mevcut din sosyolojisine getirdiği eleştiriyle yakından alakalıdır. Kiliseye indirgenerek ele alınan din karşısındaki mevcut sekülerleşme tezlerini eleştirir.

Bir dini geleneği merkeze alarak geliştirilen bir sosyoloji uzağı göremez. Kilise dindarlığının azalmasını sekülerleşme ile eş tutmanın etnosentrik bir bakışa sahip olduğunu söyler.

Dinin yok olmayıp kendisini dönüştüreceğini öngören Durkheim’ın izinden giderek; antropolojik bir sabit olarak dinin, anlamın yaratılması konusunda evrensel olduğunu ifade ederek ortaya koyar.

İşlevsel olan bu ‘din’, Luckmann’a göre toplumsal formlarını farklı toplumsal yapılara göre farklı tarihi dönemlerde açığa çıkarır. Toplumsal değişimler sonucunda modern toplumda gözlemlediği yeni durum dinin özelleşmiş olduğudur.

‘Kilise şeklinde hususileşmiş dindarlık’ın zayıflamasına paralel olarak gelişen bu gevşek özelleşmiş dindarlık Luckmann’a göre dinin yok olduğunu değil, görünürlüğünü kaybettiğini göstermektedir.

Luckmann’ın dine bu geniş kapsamlı bakışı eleştirileri beraberinde getirse de din sosyolojisinde bir dönemeç olur. Ömürlük arkadaşı Peter L. Berger’le kaleme aldıkları ve 1998’de 20. Yüzyılın en önemli 5. Sosyoloji kitabı olarak seçilen Gerçekliğin Sosyal İnşası (1966), ++

Berger’in ‘Kutsal Şemsiye’si (1967) ve Luckmann’ın ‘Görünmeyen Din’i ile birlikte saydığımız bu üç kitap, 20. Yüzyılda din sosyolojisi ve bilgi sosyolojisinin arasındaki ilişkiyi ortaya koyarak işi bitmekteymiş gibi gözüken bir alanda yeni bir devri başlatmıştır.

1965 yılında Frankfurt Üniversitesine geçen Luckmann, 1970’te emekli olana kadar görev yapacağı Konstanz Üniversitesine geçer. Burada Alfred Schütz Hatıra Arşivi olarak da anılacak olan Konstanz Sosyal Bilimler Arşivini Richard Grathoff ve Walter Sprondel ile beraber kurar.

Hocaları Carl Mayer’in teşviği ile kurulan bu arşiv özellikle Almanca konuşan göçmen sosyal bilimcilerin çalışmalarını toplamayı amaçlamıştır. 2002 yılında Alman Sosyoloji derneğinin resmi arşivi haline gelen bu kurum halen bu konudaki tarih çalışmalarını devam ettirmektedir.

Konstanz’da görev yaptığı yıllarda daha çok disiplinler arası çalışmalara yönelerek, tarih, dil, edebiyat ve iletişim üzerine çalışmalar yapan Luckmann, dilin ‘sosyal işlevlerine’ ilişkin geliştirdiği perspektifleri Sociology of Language (1975) kitabında sunar.

Hocası Alfred Schütz’ün erken ölümüyle (1959) tamamlanamamış olan çalışma notları Luckmann tarafından düzenlenerek ve kendi vurgularını da içeren haliyle tamamlanarak yayınlanır.

Bu çalışma fenomenolojiye yaslanan sosyal inşa teorisini ampirik sonuçlara dayanan toplumsal kümelerin analizine odaklanarak toparlar. Fenomenolojiyi metodoloji temelinde sosyolojiden ayrı tutan Luckmann, ‘yaşam-dünyası analizi’ni ‘protososyoloji’ kavramıyla karşılar.

İki ciltlik çalışmanın ilk kitabının ilk baskısı İngilizce dilinde The Structures of the Life-World (1973) adıyla, ikinci kitabının ilk baskısı Almanca dilinde Strukturen der Lebenswelt (1984) adıyla yayınlanır.

Schütz’ün yaklaşımını devam ettirdiği çalışması olan Theorie Des sozialen Handelns (1992) (Toplumsal Eylem Teorisi), etkileşimin bir formu olarak iletişim süreçleriyle, iletişimin bir formu olarak toplumsal eylem anlayışıyla eylem analizine dair sorularını derinleştirir.

1980-2002 arasındaki çalışmalarının yer aldığı Wissen und Gesellschaft (2002), İngilizce yayınlanmış makalelerinin çevirisi ve 3 yeni makalesinin toplandığı bir eserdir. Lebenswelt, Identitat und Gesellschaft (2007) ise yine farklı makalelerinin yer aldığı bir derlemedir.

Luckmann’ı bir ‘üçüncü nesil klasik’ olarak niteleyen, biyografisine ve çalışmalarına yer veren bir çalışma Bernt Schnettler tarafından kaleme alınmıştır (2015).

Luckmann’ın temel teorileri, ‘protososyoloji’, bedensellik ve kimlik, toplumun bilgi-sosyolojik analizi, aşkınlık, dil ve iletişim gibi konulardaki çeşitli ve kapsamlı fikirlerinin tartışıldığı bir çalışma Lebenswelttheorie und Gesellschaftsanalyse (2018) adıyla yayınlanmıştır.

Ölümünden önce kendisiyle yapılmış bir röportaj için: Structures of a Life-Work: A Reconstruction of the Oeuvre of Thomas Luckmann link.springer.com/article/10.100…

Sosyal Gerçekliğin İnşası’nın yayınlanmasının 50.yılında kendisiyle gerçekleştirilen bir röportaj için:

Sosyolojinin savaş sonrası geleneğinin canlı bir örneği olan başarılı ve çok yönlü sosyolog Thomas Luckmann’ı saygıyla anıyoruz.

Thomas Luckmann paylaşımını Nuseybe AĞIRMAN arkadaşımız hazırladı. Çok teşekkür ediyoruz. Emeğine sağlık.