Thread by @emeginizleri

Vapur Paşabahçe iskelesine yaklaşırken sahil boyunca gördüğünüz devasa otel-rezidans inşaat alanı Osmanlı'dan İkibinler başına uzanan yaklaşık 200 yıllık endüstri mirasının ve katmanlı bir emek bellek mekanının yok edilişinin simgelerindendir.
Bu zincir ise unutulmasın diyedir...

Alanda en eski sanayi tesisi III. Selim döneminin sanayileşme hamlesi çerçevesinde kurulan Billur Fabrika-i Hümayunu'dur. Bilinen ilk cam fabrikamızdır. 1846'dan itibaren saray adına işletilen tesiste Avrupalı ustalar çalışır ve ünlü çeşm-i bülbül tarzı ürünleri de imal ederler.

Sürekli açık vererek hazineye yük haline gelen dönemin diğer fabrikaları gibi Billur Fabrika-i Hümayunu da kapanmak durumunda kalır. Tesis alanı 1858'de yeni kurulan İspermeçet Mumu fabrikasına devredilir. Yine Avrupalı ustalar ile Ermeni, Rum ve Müslüman işçiler çalışmaktadır.

Ocak 1895'te Fransız baş kalfanın, Tomas ve Simon adlı iki Ermeni işçiyi işten çıkartmasıyla, fabrikanın 10 Müslüman, 4 Rum ve 50 Ermeni’den oluşan 64 işçisinin arkadaşlarının geri alınması talebiyle birlikte başlattıkları grev ertesi gün taleplerinin kabul edilmesiyle son bulur.

Mum fabrikası olarak faaliyet yürüten tesis sonraki yıllarda, zaman zaman faaliyetini durdurup yeniden başlatarak; işletmeci ve imtiyaz sahibi değişiklikleri ile 1920'li yıllara kadar bir biçimde varlığını devam ettirir. Sonunda 1930'da İnhisarlar İdaresi'ne (Tekel) devredilir.

Ancak aynı alanda, bugünkü Paşabahçe iskelesine doğru olan arazide 1884 yılında alınan imtiyazla bir şişe-cam fabrikası kurulur. “Fabbrica Vetrame di Constantinople”
adlı tesisin sermayedarı Selanik'in ünlü sanayicilerinden Saul D. Modiano olduğundan Modiano Fabrikası da denir.

Fabrika kapanacağı 1912 yılına kadar şişe ihtiyacını büyük ölçüde karşılayan ve ihracat da yapan önemli bir tesis olur. Çok sayıda Avrupalı cam ustasının çalıştığı fabrikada çocukları için okul, evler ve şapel de yer alır. Ayrıca Rum ve Müslüman yüzlerce işçi de istihdam edilir.

Fabrika aynı zamanda birçok işçi hareketine ev sahipliği yapacaktır. Fırınların tamiri sırasında işçi çıkartılması, yerli ve yabancı işçiler arasında ayrımcılık yapılması vb. nedenlerle grevler yaşanır. Zaptiye (polis) raporları bize bu eylemlerle ilgili detaylı veriler sunarlar.

1908’de Meşrutiyet ilanı sonrası büyük grev dalgası içinde Modiano fabrikası işçilerinin de olduğu bilinmektedir. 11 Ağustos günü %12,5 ücret artışı talebiyle iş bırakır ve akşamüstü Paşabahçe sokaklarında yürüyüş düzenlerler. Bu Paşabahçe sokaklarında camcıların ilk eylemidir.

Alan 1930'da Tekel'e devredilince hem cam hem de mum fabrikasından kalan tesislerin büyük bölümü yıkılır. Ancak yıllar sonra bile Tekel çalışanları sahada önceki fabrikalardan kalan kimi yapılarla karşılaştıklarını söylerler.
1939 yılında alana yeni Tekel Rakı Fabrikası kurulur.

Fabrikanın mimarı Ahsen Yapanar hem Akademi Mimarlık bölümünde akademisyenlik hem de Tekel İnşaat İşlerinde mimarlık yapmıştır. Yüzen Ev, Ziraat Bankası mensupları İstanbul Şenesenevler Yapı Kooperatifi, Aksu Köy Enstitüsü gibi yapılara imza atmıştır.
dergi.mo.org.tr/dergiler/2/116…

Fabrika uzun yıllar Kundura ve Şişe-Cam ile birlikte Beykoz-Paşabahçe bölgesinin üretim merkezi olduğu gibi, sosyal, kültürel ve sendikal yaşamı için de önemli rol oynamıştır. Kreşinde yetişen ikinci kuşak işçiler için, toplantı salonunu kullanan sendikacılar için unutulmazdır.

İspirto ya da Rakı Fabrikası adıyla anılan fabrika 1947 Sendikalar Kanunu sonrası dönemde sendikanın ilk kurulduğu işletmelerden biridir. "Paşabahçe İspirto Fabrikası İşçileri Sendikası" adlı işyeri sendikası zamanla şimdi Tek Gıda-İş olan Tekel işçileri federasyonunda yer alır.

Sendika 1950'li yıllarda işverenle çıkarttığı toplu iş uyuşmazlıkları ile üyelerin haklarını elde etmek için mücadele yürütür. Aynı zamanda dönemin önemli sendikal toplantılarına da ev sahipliği yapar. İstanbul İşçi Sendikaları Birliği'nin kritik toplantıları burada gerçekleşir.

Yıllarca Anadolu'dan gelen işçilerin umut kapısı, en çok da hemen arkasındaki Çiğdem-Karagöz Sırtı'nın Mesudiyeli emekçilerinin göz bebeği olan işletme diğer kamu işyerleri gibi politize olmuş öte yandan 80'lerde özelleştirme-kapatılma ile karşı karşıya kalmıştır. Mücadele sürer.

1989'daki Bahar Eylemleri olarak anılan büyük işçi hareketinde başı çeken işyerlerinden biri Rakı Fabrikasıdır. Şişe-Cam, Kundura ve Belediye işçilerinin de kitlesel katılımıyla yapılan eylemlerle o dönem bölge işçi hareketinin en güçlü olduğu havzalardan birisi haline gelmiştir.

Hem fabrikadaki sendikalı işçilerin hem de semt emekçilerinin direnişine rağmen işletme 2003'te özelleştirilir. Çeşitli el değiştirmelerden sonra üretimi durmuş ve yıpranmaya başlamış olan işletme endüstriyel miras olarak değeri tümüyle yoksayılarak bir yatırım grubuna satılır.

Günümüzde yaklaşık 200 yıldır, birçok fabrikanın işlediği; binlerce emekçinin üretim yaptığı, sosyalleştiği, mücadele verdiği alan devasa bir inşaat şantiyesi halinde semt sakinlerinin gözü önünde ama uzağında lüks bir otel-rezidans kampüsü olarak yeni hayatına hazırlanmaktadır.

Çubuklu'dan Paşabahçe'ye doğru çıkan uzun rampayı tırmanmaya başladığınızda fabrikanın bacalarından yayılan anason kokusu bölgenin alamet-i farikası olmuştur.
Murat Özgül "Rakıköy" adlı içten yazısında fabrikanın yaşattığı duyguları çok güzel yanısıtr.
yuksekrakim.blogspot.com/2006/09/rakky-…

Fabrikada 18 yıl çalışmış Sevim Çalışkan: "De­dem, babam dayım da Tekel Fabrikası'nda çalışıyordu. Ancak çocuklarım orada çalışamayacak, üzülüyorum. Tekel'in çalışma ortamı, insanları farklıydı. İnsanlar işe küfrederek gitmiyordu, çok severek gidiyordu."
ekenek.gen.tr/islem=paket/sa…

[Güncel durum fotoğrafları için Hande Ceylan'a çok teşekkürler]
Bilgiseldeki tarihi endüstri ve emek bellek mekanıyla ilgili ayrıntılı bilgi için yararlandığımız birkaç kaynak:
- polen.itu.edu.tr/handle/11527/3…
- ekenek.gen.tr/?islem=paket/s…
- polen.itu.edu.tr/handle/11527/1…
- iletisim.com.tr/kisi/m-hakan-k…