Thread by @MarkdeJager

Zoals beloofd, hier een draadje over Bijbelvertalingen.

Er is in Nederland best wat keuze als het om Bijbelvertalingen gaat. In dit draadje leg ik uit wat de belangrijkste verschillen zijn, en wat je daar theologisch mee kunt. >

Eerst ga ik in op verschillende vertaaltechnieken en hun manco’s, daarna merk ik één en ander op over de theologische gedachte dat een vertaling net zo goed de Bijbel is als het oorspronkelijke Hebreeuws en Grieks. Het wordt een lange draad vermoed ik. 😉 >

In de meeste kerken waar ik voorga wordt één van deze twee vertalingen gebruikt: de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV, 2004) of de Herziene Statenvertaling (HSV, 2010). Daarnaast komt soms bij een jeugddienst de Bijbel in Gewone Taal (BGT, 2014) voorbij. >

Die laatste twee vertalingen gebruiken vertaalprincipes die flink tegenover elkaar staan. Het zijn deze principes die ik hier eerst wil uitleggen. De NBV gebruikt een combinatie van de twee principes, maar daarover later meer. >

De meest bekende en klassieke vertaaltechniek heet ‘formele equivalentie’. Dat betekent dat je in je vertaling zo ‘dicht mogelijk’ de structuur, het vocabulaire etc. van de oorspronkelijke tekst volgt. De HSV gebruikt deze techniek, net als zijn voorvader, de Statenvertaling. >

Een probleem met deze techniek is echter dat woorden vaak niet een eenduidige betekenis hebben. Probeer het woord ‘gezellig’ maar eens naar het Engels te vertalen, of het woord ‘Fernweh’ naar het Nederlands. Ik liep hier in mijn scriptie tegenaan bij het Griekse ‘makarios’. >

Makarios wordt in de HSV met ‘zalig’ vertaald, in de NBV met ‘gelukkig’. Het is eigenlijk beide. De reikwijdte gaat van ‘gefeliciteerd’ tot ‘gezegend’. Elke vertaling laat betekenis weg. Soms heb je meer woorden nodig om één Griekse term te vertalen, soms lukt het gewoon niet. >

Het gevaar van een ‘formeel equivalente’ vertaling is dat je pretendeert dat betekenisoverdracht gelijk is aan woordelijke overdracht. Dat klopt niet, en al helemaal niet als je dan ook nog eens de oorspronkelijke grammatical structuur wil volgen, een bekend voorbeeld: >

‘Heilige der heiligen’ is een onjuiste weergave van de overtreffende trap in het Hebreeuws. Zo zijn er tal van voorbeelden te geven waarbij een formeel equivalent de ‘letterlijke’ betekenis naar de achtergrond verdrijft. >

Toen het besef van die tekortkomingen groeide, ontstond een andere vertaaltechniek: ‘dynamische equivalentie’ of ‘functionele equivalentie’. Deze techniek is doordacht door Eugene Nida in de 2e helft van de 20e eeuw, maar ook Luthers Bijbelvertaling werkte al met deze principes.>

Nida stelt dat vertaalwerk primair betekenisoverdracht is. Het gaat er om, om de ‘kernboodschap’ van een tekst/zin/woordgroep te ontdekken, en deze getrouw over te brengen. >

Soms betekent dat, dat je in een functioneel equivalente vertaling andere woorden kiest dan in een formeel equivalente vertaling, maar daarmee is je vertaling juist letterlijker en in elk geval getrouwer. En ook het Nederlands wordt daarmee taalkundig correcter en leesbaarder. >

Een belangrijk kritiekpunt op Nida is dat de Bijbel veel ambivalentie kent. Je kunt niet altijd zomaar een eenduidige kernbetekenis vinden. Dus als een tekst een ‘vreemde’ boodschap heeft, moet je die ‘vreemdheid’ in je vertaling laten voelen, zo zeggen hedendaagse Nida-volgers.>

De BGT kiest vol voor functionele equivalentie. Soms zelfs zo sterk dat er mijns inziens meer wordt gericht op de doelgroep dan op de betekenisoverdracht, en daarmee ga je denk ik een grens over. Toch is de kracht van Nida’s inzichten dat betekenis meespeelt in vertalingen >

Er zijn tal van voorbeelden te noemen waarin een woordelijke vertaling een enorm betekenisverlies oplevert, terwijl de nietsvermoedende lezer denkt een ‘letterlijke’ vertaling te lezen. De vertaler moet altijd een afweging maken tussen dynamisch en formeel. >

Wat is nou een ‘betere’ vertaling? Voor dagelijks gebruik is de NBV sterk, omdat daarin de diverse benaderingen worden gecombineerd. De HSV en ook de BGT zijn prima bruikbaar, maar wees je bij elke vertaling bewust van de benadering en tekorten van die vertaling. >

Naast de eenzijdige vertaaltechniek, is een probleem met de HSV, dat de redactie ervoor gekozen heeft om niet de nieuwste wetenschappelijke edities van de grondteksten van de Bijbel te gebruiken. >

De HSV gebruikt Erasmus’ Textus Receptus, die ook door de Statenvertalers is gebruikt. De TR is een tekst uit de vroege 16e eeuw, gebaseerd op vier grondtekstmanuscripten. Maar sinds de 17e eeuw zijn er enorm veel (oudere) manuscripten ontdekt, fouten hersteld, etc. >

Dit is ermee vergelijkbaar dat je een arts hebt die de nieuwste handboeken negeert, omdat hij denkt dat een Middeleeuws medisch handboek het enige nuttige sinds Hippocrates is. Er is geen theologische reden waarom Erasmus’ grondtekst meer waarde zou hebben dan andere edities. >

Kortom, de ‘perfecte’ vertaling bestaat niet, en hoe ‘letterlijk’ een vertaling is hangt af van je definitie. Een goede vertaling is zich bewust van de tekorten van haar benadering, en maakt een wijze afweging in het variëren in strategieën. De NBV doet dit sterk. >

Is de HSV dan minder ‘woord van God’ dan de NBV, of andersom? Nee. Het unieke aan het christelijk geloof is dat de Bijbel woord van God wordt, door het werk van de Geest. Een vertaling is net zo goed de Bijbel als een Grieks origineel. >

Dat is m.i. een belangrijk verschil tussen het christendom en de islam: voor veel moslims is alleen een Arabische Koran een ‘echte’ Koran. Die Koran is volgens veel moslims woordelijk door God gesproken, terwijl de meeste christenen geloven dat God dóór mensen spreekt. >

De Bijbel als papieren boek wordt pas Gods woord als de Heilige Geest spreekt, in de verkondiging en in je hart. Dat heeft er mee te maken dat de Bijbel het communicatiemiddel is van het Woord van God (met hoofdletter W): Jezus Christus. Jezus is het centrum van de Bijbel. >

Dat relativeert het belang van vertaalwerk, maar maakt het juist ook belangrijker: Het is in dít Boek dat God gekozen heeft zichzelf te openbaren, ook in jouw vertaling. God geeft zichzelf te kennen in de Bijbel (vgl. artikel 2 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis). >

Dit is hermeneutiek in tweetlengte. Als je dit interessant vindt—en ik denk dat dit veel interessanter is dan deze draad—dan verwijs ik je graag naar het prachtige boek Lezen en laten lezen van @huijgen. Een andere aanrader is Eat this book van (bijbelvertaler) Eugene Peterson. >

Tot slot een stukje verantwoording: ik ben geen vertaaldeskundige. Die deskundigen zijn er uiteraard wel, ze werken bij @NBG_Bijbel. Hun tijdschrift Met Andere Woorden is een aanrader. Het nieuwste exemplaar, over de vertaalkeuzes in de revisie van NBV, is gratis te downloaden. >

Bovenstaand draadje bouwde ik op kennis uit een vak dat ik in mijn onderzoeksspecialisatie aan de @PThU_NL in Groningen volgde, waarbij we diverse Bijbelvertalingen uit diverse landen en tradities methodologisch onderzochten. >

De Bijbel vertalen is één ding, maar de Bijbel lezen, dat is het echte werk. Daar eindig ik dan ook mijn draadje mee: zoek een vertaling die bij je past, en neem de Bijbel zelf ter hand. Het is niet voor niets het meest invloedrijke boek uit de geschiedenis. [einde draad]