Thread by @YagciAlper

Diplomatik tarih dersinde öğrencilere Türkiye 2. Dünya Savaşı’na girseydi ne olurdu, bugün ne farklı olurdu diye sordum. Çok iyi yanıtlar geldi. Aşağıda yazacağım. Ama önce bu soruyu genelleştirelim. Tarihte şu olsaydı / olmasaydı ne farklı olurdu diye sorular sormak caiz midir?

Bu soruları sorarken uyguladığımız metodun adı, karşıolgusal düşünme (counterfactual thinking). Yani tarihsel bir olgu olarak X’in aslında gerçekleştiğini biliyoruz, peki ya olmasaydı, bunun sonucunda neler değişirdi diye bir düşünce deneyi yapmış oluyoruz.

Aslında tüm nedensellik iddiaları karşıolgusal düşünceye içkin olarak dayanır. Düğmeye bastığım için lamba yanıyor demek, düğmeye basmasaydım lamba aynı şekilde yanmayacaktı demektir. (Yakan sebepler birden fazla mı, bunların etkileri olasılıksal mı, vb. işin ayrıntısı).

Tarihte gerçekleşmiş toplumsal, siyasi olaylarla ilgili karşıolgusal sorular sormak caiz midir? Pek çok kişi bu tarz düşünce deneyleri karşısında irkiliyor. Öyle soru sorulmaz diye akademik fetvalar gördüm. Öğrencilerimden de böyle kestirip atanlar oldu.

Tarihi yalnızca “şu oldu, ondan sonra da şu oldu” diye bir olgu dizilimi olarak gören bakış açısı için, karşıolgusal düşünce deneyleri rahatsız edicidir. Modern devlet tarihçiliğinin babası Ranke’nin tarihi “olduğu gibi” aktarma iddiası bu duruşun savunusu gibi görülebilir.

Oysa ki olgu dizilimlerini kurarken önce önemli olguları biz seçiyor sonra da örtük veya açık olarak nedensellik iddialarında bulunuyoruz. "Olduğu gibi" anlatmada karşıolgusal düşünme yok değildir; metodolojik olmayan, öz farkındalığı olmayan bir karşıolgusal düşünme vardır.

Karşıolgusallığın metodolojisi ile, tüm mesaileri nedensellik iddiaları etrafında dönmesine rağmen tarihçiler değil sosyal bilimciler daha çok meşgul oldu. Tarihçiler arasında galiba en çok, başlıca muhatabı yine sosyal bilimciler olan ekonomi tarihçileri bu tartışmalara aşina.

Karşıolgusal düşünmenin temelinde, diğer şeyler aynıyken sırf X değişseydi diye sormak yatar. Bu da karmaşık bir toplumsal sendromun birer veçhesi olan ("over-determined", üst-belirlenmiş) şeylerden ziyade kasıtlı yönetici tercihine daha açık X'lere uygulanabilir.

Yani 1871'de Osmanlı Müslümanları arasında okuma yazma oranı %80 olsaydı ne farklı olurdu diye düşünmek biraz yersiz, çünkü bunun olması için zaten çok fazla şeyin başka türlü gerçekleşmiş olması gerekiyordu. Oysa Darülfünun 1871'de kapatılmasaydı ne olurdu diye sormak mümkündür.

Zira Darülfünun'un kapatılması öyle çok da üst-belirlenmiş, yani başka türlüsü mümkün olamayacak bir olay değil, tartışmalı bir karardı. (Zaten birkaç kez açıldı kapandı, muhtemelen çok önemli de değil, örnek olsun diye veriyorum).

İkinci olarak dikkat etmek gereken: karşıolgusal düşünce deneyinde X'in yerine koyduğumuz varsayımlar gerçeklikten ne kadar uzaklaşırsa takip edecek senaryolar o kadar kesinlikten uzak (ve muhtemelen isabetsiz de) olacaktır. İstatistik dilinde ifadesi: cambridge.org/core/services/…

Demek ki Darülfünun hiç kapatılmasaydı diye sormak, 5 sene daha geç kapatılsaydı diye sormaktan, o da 2 sene daha geç kapatılsaydı diye sormaktan metodolojik olarak daha riskli, müteakip senaryolar daha kırılgan (ama tabi ki daha ilginç!) olacaktır.

Son olarak, düşünce deneyinde daha eski tarihlere gittikçe, karşıolgusal varsayımlarımızın olası sonuçlarını tespit etmek zorlaşır. Çünkü ufak değişikliklerin bile bugün itibariyle çok fazla değişikliği beraberinde getireceği mümkündür.

Yani elbette ki karşıolgusal düşünmenin metodolojik sınırları, riskleri var. Bu da "öyle soru sorulmaz" diye bir formülü ortaya çıkarmış pedagojik düzeyde. Zira gerçekleşmiş olguları ve ilişkilerini bile iyi tespit ettiğimizden emin değilken farazi senaryoları denetlemek zor.

Buradaki denetleme hem akademik-pedagojik, hem de siyasi anlamda. Toplumun kurucu anlatılarını aktarırken nedensellik iddialarının üstünü "ne olduysa o" battaniyesiyle örtmek siyaseten esastır. Karşıolgusal düşünme o iddiaları açık edip sorgulanmalarına yol açabilir.

Bu bakımdan birey hayatında da toplumsal hayatta da huzurun sırrı başka türlü yapsaydık ne olurdu diye karşıolgusal düşünmeyi abartmamak, "çok da şeyetmemek" olabilir. Ama entelektüelin başlıca işi huzur aramak değil maalesef :)

Şimdi en baştaki soruya dönelim. Türkiye 2. Dünya Savaşı'na girse ne olurdu? Öncelikle bu çok da uçarı bir soru değil. Zira kesinlikle olamazdı diyeceğimiz bir şey değil. Kendisi üst-belirlenmiş olmayan ama kendisi pek çok şeyi belirleyebilecek bir kritik dönemeçte alınmış karar.

Ancak akabinde neler olabileceği konusunda çok çeşitli varsayımlar geliştirmek mümkün. Boğaziçi'ndeki öğrencilerimden biri şöyle yanıtlamış bu soruyu. Biraz iyimser buldum ama oldukça ilginç:

Bir diğer öğrenci de şöyle yanıtladı. Kritik dönemeçten bugüne çatallanabilecek çeşitli senaryoları değerlendiren ve bence çok iyi bir yanıt.

Kısacası, karşıolgusal düşünce deneyi, gerçek olgulara dair bilgisi kısıtlı olanlarca kullanıma çok müsait olmasa da, belli bir seviyede hep bizimle. Bunun üzerine daha çok, daha açık düşünmek lazım.