۱- این را به عنوان کسی می‌نویسم که نزدیکترین اعضای خانواده‌اش هم قبل از انقلاب ‌و هم بعد از انقلاب در زندان بودند. تفاوت‌های بنیادینی میان این دو دوره وجود دارد. از جمله اینکه ساختار قضایی در این دو حکومت اساسا متفاوت بودند. اما تفاوتهای دیگری هم در رویکرد این دو حکومت وجود داشت. ۲- در فضای جنگ سرد برخورد با گروه‌های چپ و مجاهدین اجتناب‌ناپذیر بود. تفاوت اساسی اما این بود که نظام پهلوی سراغ رهبران این گروه‌ها می‌رفت، و با آن نوجوانان کم سن و سالی که خواندن چند اعلامیه و نفس کشیدن در فضای آن دوره، آنها را به سمپات این گروه‌ها بدل کرده بود کار خاصی نداشت.

۱- میان امنیت و آزادی تضادی بنیادین وجود دارد. نادیده انگاشتن هر کدام از این دو هم نمی‌تواند دوام بیاورد. در نتیجه برای اینکه یک جامعه حیات سالمی داشته باشد نیاز دارد که یک نقطه توازن پیدا کند. جایی که سطح قابل قبولی از امنیت، در مقابل سطح قابل قبولی از آزادی قابل تامین باشد. ۲- در هر کشوری نهادهایی وجود دارند که مسئول تامین امنیت‌اند. طبیعی‌ست که این نهادها تلاش کنند تا کنترل بیشتری را اعمال کنند. در یک ساختار سالم اما نهادهای دیگری هم وجود دارند که بنا بر ماهیت‌ خویش بدنبال آزادی بیشترند. این نهادها هم در نقطه مقابل فشار می‌آورند تا فضا بازتر گردد.

۱- شاه پیام نوروزی خویش در سال ۱۳۲۲ را اینگونه آغاز کرد: «سال گذشته که برای ملت ایران سال دشواری بود خوشبختانه به پایان رسید. ملت ایران از این سال‌های سخت و روزگاران تیره بسیار دیده، ولی در تمام مواقع به مدد روحِ قوی ملی و پایداری جبلی خود، در برابر همه مشکلات پیروز گردیده است.» ۲- پایان شاه بی‌هیچ تردیدی تراژدیک بود. اما مهمترین بخش زندگی شاه، نه آن دو سال آخر، که فاصله سالهای ۴۱ تا ۵۶ بود. اینکه ایرانی که در اضمحلال خویش فرو رفته بود و به آن اضمحلال خو کرده بود را تکان داد و در فاصله ۱۵سال به کشوری قدرتمند، به مثالی برای کشورهای در حال توسعه تبدیل کرد.

۱- جامعه ایران در خلال شکل‌گیری صهیونیسم با آن مخالفتی نکرد. ظهور صهیونیسم اتفاقا مصادف بود با عصر بیداری ایرانیان در پیش از انقلاب مشروطه. نه تنها روشنفکران با آن مخالفت نکردند که روحانیت هم مخالفتی نداشت. دلیل اصلی هم این بود که اماکن مذهبی در بیت‌المقدس برای شیعیان مهم نبودند. ۲- این قبه‌الصخره‌ای که تصویرش روی اسکناس‌های جمهوری‌اسلامی هم هست، توسط عبدالملک مروان ساخته شد. این عبدالملک همان خلیفه اموی‌ست که شیعیان فراوانی را کشت. او در دوره‌ای که امویان مکه را از دست داده بودند این مسجد را روی صخره مقدس یهودیان ساخت، تا برای مردم شام جانشین کعبه باشد.

۱- این مطلب را برای کسانی می‌نویسم که به هیچکدام از گروه‌های سیاسی وابستگی ندارند، گوش‌های‌شان هنوز می‌شنود، و البته به هر دلیلی فکر می‌کنند که بدون رضا پهلوی آینده بهتری در انتظار اپوزوسیون جمهوری‌اسلامی است. جایگاه رضا پهلوی در این ۴۳ سال همواره این جایگاه فعلی نبوده است. ۲- در تمام دهه۶۰، او در چشم وفاداران به نظام پادشاهی امتداد پدرش بود. رجال سیاسی عصر پهلوی هنوز زنده بودند، هواداران پدرش بخش بزرگی از ایرانیان مهاجر را تشکیل می‌دادند. در نتیجه برای آنها که تنها با امید برانداختن جمهوری‌اسلامی می‌توانستند غربت را تحمل کنند او «شاه در تبعید» بود.

۱- فردا مراسم ازدواج ولیعهد اردن است. می‌شود این مراسم را هم به دستمایه‌ای برای تمسخر نظام پادشاهی بدل کرد. اما درست که نگاه کنید می‌بینید که این طنز چندان بامزه نیست! اردن، تنها کشوری‌‌ در آن قسمت از منطقه است که در یک قرن اخیر، بطور مداوم سطحی از ثبات و امنیت را تجربه کرده است. ۲- همسایگان اردن هم می‌توانستند سرنوشت مشابهی داشته باشند. پس از جنگ جهانی اول، پسران شریف حسین، حاکم مکه، به سلطنت کشورهایی رسیدند که از دل فروپاشی امپراتوری عثمانی سربلند کرده بودند. علی، شاه حجاز شد و عبدالله، پادشاه اردن. فیصل هم مدتی شاه سوریه بود و بعد به پادشاهی عراق رسید.

۱- امثال کاوه شهروز آدم‌های محترمی هستند، اما چیزی از مساله ایران نمی‌دانند. ایران را نمی‌شناسند. در این مملکت زندگی نکرده‌اند. خاورمیانه را از نزدیک ندیده‌اند. از آن سر دنیا، عموما با صداقت و معصومیتی که از خصوصیات مردمان زیسته در عصر آسایش است، در مورد مساله ایران نظر می‌دهند. ۲- بی‌آنکه زندگی روزمره‌شان درگیر این مساله باشد. بی‌آنکه قرار باشد در آینده تبعات این نظرات را شخصا متحمل شوند. من به حسن‌نیت اینها احترام می‌گذارم اما پیشنهادم این است که تمرکزشان را بگذارند روی پیشبرد این انقلاب در خارج، نه نظریه دادن درباره جغرافیایی که چیزی از آن نمی‌دانند.

۱- ما باید در خارج از جمهوری‌اسلامی قدرت بسازیم. تا همین جا هم در ساختن این قدرت تاخیر بسیاری شده است. این قدرت باید تصویری از نیروی جایگزین باشد. آنکه پس از جمهوری‌اسلامی، کشور را تحویل می‌گیرد و در نهایت آن را به اشخاص و نهادهایی که خروجی فرآیندهای دموکراتیک هستند تحویل می‌دهد. ۲- برای اینکه متوجه شویم چرا ساختن این نیروی جایگزین در فضای فعلی بی‌نهایت مهم است باید نگاهی به جامعه بیاندازیم. واقعیت این است که جمعیتی که در ۸ماه گذشته به خیابان آمد برای ساقط کردن این حکومت کافی نبود. بخش دیگری از جامعه وجود دارد که مخالف این حکومت است اما به خیابان نمی‌آید.

۱- آنچه در شش ماه اخیر رخ داده سقوط جمهوری‌اسلامی را به امری شدنی بدل کرده است. از آنسو چشم‌اندازی که شاهزاده رضا پهلوی هم در چند وقت اخیر ترسیم نموده، مشخصا بخش خاکستری جامعه را امیدوار نموده است. یکی از پیامدهای این حملات کشتن این امید و القای حس ناامنی به این بخش از جامعه است. ۲- در واقع حکومت دارد این پیام را می‌فرستند که بر عکس آنچه شاهزاده ترسیم می‌کند فرآیند انتقال قدرت امن و کنترل‌شده نخواهد بود. در درون حکومت نیروهای تندوریی هستند که سکوت نخواهند کرد. آنها همانطور که عراق بعد صدام را ناامن کردند، ایران بعد از جمهوری‌اسلامی را هم ناامن خواهند کرد.

۱- آنچه در ذهن رضا پهلوی است چیزی‌ست شبیه به روندی که اسپانیا در دهه ۷۰ میلادی طی کرد. در آن سالها، خوان کارلوس سلسله گفتگوهایی را شکل داد که در نهایت به تغییر قانون اساسی و برقراری دموکراسی منتهی شد. هدف از آن گفتگوها نه تعیین سیاست‌های کشور، که توافق بر سر قواعد بازی سیاسی بود. ۲- اشاره رضاپهلوی در جورج تاون به گفتگوهای مداوم اشاره به همین مسیر است. مشکلی که در طی این گفتگوها قرار است حل شود سوءظن شدید طرفهای سیاسی به یکدیگر است. گروه‌های سیاسی ادعاهای مخالفانشان مبنی بر پایبندی به دموکراسی را نمی‌پذیرند، معتقدند که آنها دروغ می‌گویند و هدف دیگری دارند.

۱- اندیشه برابری زنان و مردان با رضاشاه شروع نشد. آزادیخواهانی بودند که پیش از او چنین رویایی را می‌پرورادند. اساسا وظیفه پادشاه مصلحی چون رضاشاه هم این نبود که اندیشه تولید کنند. او باید این خواست تاریخی را می‌شنید و به آن جامه عمل می‌پوشاند. کاری که علیرغم همه خطراتش انجام داد. ۲- آنچه باید دانست این است که آن خواست تاریخی ضعیف بود.هم پیش از کشف حجاب رضاشاه و هم پیش از انقلاب سفید محمدرضاشاه آنها که ممکن بود از کاهش تبعیض جنسی حمایت کنند کم‌شمار بودند. این توان را نداشتند که به دولت فشار آورند. از آنسو بخش مهمی از جامعه عمیقا با این اصلاحات مخالف بودند.

۱- اگر معیار موفقیت یک انقلاب را تحقق آرمانهای بانیان آن انقلاب بدانیم، آن وقت می‌شود گفت که انقلاب‌اسلامی اتفاقا انقلاب موفقی بود. جمهوری‌اسلامی بخش بزرگی از آرمان‌های آن انقلاب را محقق کرد. گیرم آن آرمانها تبعاتی داشتند که مردمی که در سال۵۷ به خیابان آمدند از آنها بی‌خبر بودند. ۲- انقلاب تغییر بسیار بزرگی‌ست. انقلاب علاوه بر اینکه حکومت را تغییر می‌دهد، علاوه بر اینکه حاکمان را تغییر می‌دهد، ارزشهای حاکم بر جامعه را هم تغییر می‌دهد. در واقع انقلاب علیه ارزش‌ها حاکم شکل می‌گیرد، آنها را ساقط می‌کند، و ارزش‌هایی بکل متضاد آنها را بر جامعه حاکم می‌گرداند.

۱- اکثریت مردم خواهان پایان جمهوری‌اسلامی‌اند. اما وجود این خواست عمومی کافی نیست. ما باید جایی به قدرت اسلحه دست پیدا کنیم تا بتوانیم قدرت اسلحه حکومت را پس بزنیم. قدرت مورد نیاز ما هم با قدرت محدودی که ایده‌هایی چون مبارزه مسلحانه می‌تواند در اختیار ما قرار دهد قابل تامین نیست. ۲- باید در نهایت بخشی از قدرت نظامی حکومت به سمت مردم بچرخد. این تصور که مردم می‌توانند یکی یکی پادگانها را تسخیر کنند نه شدنی‌ست و نه حتی اگر شدنی بود گزینه مطلوب است. چنین سناریویی به غایت خونبار خواهد بود و در فردای سقوط این حکومت ما را با مشکلات امنیتی فراوانی مواجه خواهدکرد.

۱- با سقوط جمهوری‌اسلامی، روحانیت در جامعه ایران با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. ۴۳ سال پیش، زمانی که روحانیت هنوز به قدرت نرسیده بود تعداد کارمندان حوزه علمیه قم به ۵۰ نفر هم نمی‌رسید. امروز امپراتوری بزرگی‌ست که بدون منابع مالی دولتی توان تامین هزینه‌های جاری خویش را هم ندارد. ۲- اما آیا روحانیت برای همیشه از بین خواهدرفت؟ پاسخ من به این سوال نه هست. امروز جامعه ایران از مفاهیم مذهبی فاصله گرفته است. حتی احساسات ضدمذهبی هم بشکل جدی در این جامعه دیده می‌شود. شعار علیه روحانیت از اصلی‌ترین شعارهای چندسال اخیر بوده است. اما این درک عمومی دائمی نخواهد بود.

۱- محمدرضا شاهی که در دهه ۵۰ می‌خواست فضای سیاسی ایران را باز کند درکی از نحوه کارکرد قدرت و مساله دولت در ایران داشت که مشابه آن را همین امروز هم به ندرت می‌شود در میان فعالان سیاسی دید. او برای مدتی طولانی، نهاد دولت و فضای سیاسی ایران را از بالاترین جایگاه ممکن رصد کرده بود. ۲- از ۶۹ سالی که دولت مشروطه در ایران بر سر کار بود، در ۳۷ سالش او شاه ایران بود، و در ۱۶ سال ولیعهد این کشور. می‌شود گفت هیچ کس دیگری به اندازه محمدرضا شاه، حکومت مشروطه را از نزدیک ندیده بود و در زمین واقعی سیاست با محدودیت‌ها و دشواری‌های یک دولت ملی در ایران درگیر نشده بود.

۱- در ۱۵۰سال اخیر، هر نسل جامعه ایران این مملکت را اندکی به پیش برد جز این نسل انقلاب۵۷. اینها نابالغ‌ترین و در عین حال پرادعاترین نسل تاریخ ما بودند. اولین نسلی بودند که به دانشگاه رفتند و همین باعث شد که تصور کنند موجودات خارق‌العاده‌ای هستند بکل متفاوت از جغرافیای این سرزمین‌. ۲- وقتی اینها حرف می‌زنند باید همه گوش باشند. به تجربه زیسته نسل‌های قبل نیازی ندارند. لازم نیست تاریخ این کشور و خود این جامعه را بشناسند. همان چند جزوه‌ای که خوانده‌اند، همان چیزهایی که از ترجمه پر غلط «کاپیتال» مارکس برای‌شان تعریف کرده‌اند کافی‌ست تا درباره همه چیز نظر بدهند.

۱- شاه ۲۰سال با حکومتهای مختلف عراق کجدار و مریز طی کرد تا مبادا جنگ آغاز شود. هر بار تا تنش‌ها کاهش می‌یافت و امیدی به حل مسائل شکل می‌گرفت کودتایی در عراق رخ می‌داد و رشته‌های شاه را پنبه می‌کرد. شاه اما آنقدر بر این مسیر ماند تا سرانجام قرارداد۱۹۷۵ بی‌آنکه جنگی رخ دهد امضا شد. ۲- شاه هم می‌توانست بجنگد. شاه هم می‌توانست عراق را به سمتی هدایت کند که جنگ را آغاز کند. جنگ برای شاه هم می‌توانست نعمت باشد. می‌توانست مردم را پشت نظام پهلوی متحد کند و خود او را به قهرمان ملت ایران بدل نماید. جنگ می‌توانست برای چند دهه بقای نظام شاهنشاهی در ایران را تضمین کند.

۱- فضای آزاد که خود به خود بوجود نمی‌آید. فضای آزاد را باید بوجود آورد و از آن حراست نمود. در جوامعی مانند ایران که آزادی فردی، اجتماعی و سیاسی از درون سنتها و ساختارهای سنتی جامعه سربلند نکرده است، این دولت مستحکمِ مدرنِ ملی‌ست که می‌تواند فضای آزاد بوجود آورد و از آن حراست کند. ۲- فضایی که در آن دولت ملی وجود ندارد اساسا فضای آزاد نیست. چنین فضایی اگرچه در ابتدا آزاد بنظر می‌رسد اما بسرعت توسط نیروهایی که در جامعه دست بالاتر را دارند تصاحب می‌شود. قلدرها از نردبان آزادی بالا می‌روند، قدرت را در دست می‌گیرند، و اولین کاری که می‌کنند تعطیلی فضای آزاد است.

۱- انقلاب آنجایی پیروز شد که قدرت مخالفان بر قدرت نظام پهلوی چربید. چنین معادله‌ای دو سو دارد. از یک سو باید به این سوال پاسخ داد که چه شد که حکومت توان لازم برای حفظ قدرت را از دست داد؟ و از سوی دیگر چه تحولاتی قدرت مخالفان را آنچنان افزایش داد که بتوانند نظم مستقر را ساقط کنند؟ ۲- در سطح نظام پهلوی، مشکل ریشه در بیماری شاه و سن کم ولیعهد داشت. برای واضحتر شدن مسئله باید برگردیم به دهه۴۰. شاه معتقد بود کشورهایی نظیر ایران برای اینکه به دام کمونیسم نیفتند باید دست به اصلاحات گسترده بزنند. یادمان نرود در آن زمان تصور می‌شد که کمونیسم جریان پیروز تاریخ است.

۱- انقلاب اسلامی انقلابی بود علیه کل نظم و نگرشی که در عصر پهلوی وجود داشت. هدفی که انقلابیون به آن حمله کردند و در نهایت برش انداختند، نه فقط شاه و نظام شاهنشاهی، که کل آن نظم و جهان‌بینی‌ای بود که با انقلاب مشروطیت از زیر به سطح جامعه آمد، و در نهایت در عصر پهلوی به قدرت رسید. ۲- یک گوشه از آن نظم پهلوی، شاه بود. در آن نظم اِلمان‌های مهم دیگری هم وجود داشت؛ مثل نگاه جامعه و حکومت به توسعه، به معماری، به برابری جنسیتی، به موسیقی و هنر، به آزادی مذهبی، به امنیت ملی، به محیط زیست، به سیاست خارجی. انقلاب اسلامی انقلابی بود بر علیه همه آن ارزش‌ها و نگرش‌ها.

۱- در افغانستان اقلیتی مصمم و متحد، اکثریتی مردد و خاموش را به اسارت گرفتند. ما مدام درباره ریشه‌های قدرت اسلامگرایان صحبت می‌کنیم. خروج آمریکا از افغانستان هم احتمالا بارها به موضوع بحث بدل خواهد شد. اما سوالی که مدام بی‌پاسخ می‌ماند این است که چرا ما این چنین مردد و متشتت‌ایم؟! ۲- جمعیتی به مراتب بزرگتر از کل نفرات طالبان، در این ماه‌های اخیر از افغانستان گریخته‌اند. مردم زندگی‌شان را رها کردند، بچه‌هایشان را به دیگران سپردند، اما همین مردم حاضر نشدند یک هفته قبل، وقتی ارتش و دولت سرجایش بود، به خیابان‌های کابل و هرات بیایند و از داشته‌هایشان دفاع کنند.