Een draadje over funiculaires, ofwel kabelspoorwegen. Gewoon omdat het kan. En omdat funiculaires best wel toffe vervoersmiddelen zijn. Vind ik dan, althans.
Wat is een funiculaire nu precies? Het is een railvoertuig dat via een kabel omhoog wordt getrokken een berg of heuvel op. Meestal met twee voertuigen die aan dezelfde kabel hangen, en elkaars tegengewicht zijn (foto's van Wikipedia). 
De eerste funiculaires dateren al uit medio 19e eeuw. Het waren meestal maar korte lijntjes, vooral in steden, zoals in Lyon (1862) en in Boedapest (1868, foto).
Een bijzondere vorm van funiculaire zag je vooral in Engelse badplaatsen: de 'cliff lifts' werden vaak aangedreven door water: in het bakje boven werd een reservoir gevuld met water, waardoor 'ie zwaarder werd dan het bakje beneden - en dus naar beneden zakte.
In 1880 werd in Napels een funiculaire opgend op de flanken van de Vesuvius. Ter ere van de opening werd het bekende nummer 'Funiculì, Funiculà' geschreven.
(Dat nummer heeft de tijd beter doorstaan dan de funiculaire zelf - na een eruptie van de vulkaan in 1944 was het einde verhaal voor deze funiculaire).
De eerste funiculaires vond je dus vooral in steden, maar eind 19e/begin 20e eeuw zag je vooral veel funiculaires ontstaan in berggebieden zoals Zwitserland. Toerisme was sterk in opkomst, en met zo'n funiculaire konden toeristen comfortabel een berg op komen.
Nog later zie je funiculaires die een rol gaan spelen in de wintersport. De hoogste ter wereld vinden we in Saas Fee: de Metro Alpin brengt je tot bijna 3.500 meter hoogte.
De laatste decennia zijn er weinig funiculaires in de Alpen gebouwd - een kabelbaan is makkelijker, want veel minder infra te bouwen, alleen wat palen. Soms zijn funiculaires zelfs vervangen door kabelbanen, zoals die tussen Lauterbrunnen en het niet per weg bereikbare Mürren.
Wat techniek: de bakjes van een funiculaire komen elkaar per definitie halverwege tegen. Soms hebben ze beide een eigen spoor, vaker wijken ze voor elkaar uit. Dat gebeurt zonder bewegende wissels: door de wielen pakt bakje A per definitie spoor 1, bakje B per definitie spoor 2.
(Waar een normale trein dus aan beide wielen één wielflens heeft, heeft een funiculaire aan één wiel twee, en aan het andere wiel geen. Dus de funiculaire pakt altijd het spoor waar 'ie twee flenzen heeft, ongeacht of 'ie naar boven of naar beneden gaat).
Funiculaires hebben meestal geen tussenstations, maar sommige langere wel. Dan is het handig dat op het kruisingsstation te doen, zoals hier in Genua, waar de bakjes dan ook per definitie simultaan binnen komen. Check ook de rollers waar de kabel overheen loopt.
Omdat funiculaires vaak behoorlijk steil zijn, zijn de bakjes meestal zo gebouwd dat de passagiers binnen toch rechtsop staan. Dat werkt natuurlijk alleen als het hellingspercentage min of meer gelijk is overal.
Bij moderne funiculaires zie je ook soms oplossingen voor wisselende hellingspercentages: doordat de cabines kunnen draaien blijven de passagiers horizontaal. Zoals hier bij de Stoosbahn (Zwitserland) - de steilste ter wereld, met percentages tot 110%(!).
Een alternatief voor wisselende hellingspercentages is de voertuigen gewoon als een normale trein bouwen, en accepteren dat de passagiers op de steilere gedeeltes, euh, best wel schuin zitten. Zoals hier bij de Peak Tram in Hong Kong.
Bijzondere funiculaires vinden we in Lissabon: deze rijden als een tram over de straat, met de kabel in een sleuf in het wegdek.
(Hoewel iets anders werkt; de trams zijn weliswaar verbonden met een kabel, maar de tractie komt hier vanuit motoren in beide tram, niet een centrale motor die de kabel omhoog trekt. Je kan er een discussie over voeren of dit onder de definitie van funiculaire valt).
En ik sluit voor nu even af met één van mijn favorieten: de tramlijn tussen Triëst en Opicina in de heuvels boven de stad. Grotendeels een gewone tramlijn (met heel oude trams). Maar halverwege worden de trams door een speciaal funiculaire-bakje de heuvel op geduwd...
Tot zover nu even. Misschien vul ik het later nog aan. Hebben jullie nog bijzondere foto's van of ervaringen met funiculaires? Deel ze vooral in dit draadje!
Leuk dat dit draadje het zo goed doet! Een vervolg. De eerste (stads)funiculaires waren dus vrij kort, maar in de Alpen werden ze al snel langer. In de Alpenlanden zijn sommige funiculaires tegen de 5 km, zoals deze tussen Sierre en Crans-Montana. Dat is dus ook 5 km aan kabel!
Het verbaast me altijd een beetje dat een gewone lift aan meerdere kabels hangt, terwijl zo'n veel groter funiculaire-voertuig aan één kilometerslange kabel hangt...
(Gelukkig hebben ze een noodrem, meestal in de vorm van een soort klem die om de rails heen grijpt. Ik weet alleen niet of je dat wilt meemaken op zo'n hellingspercentage van 110% op de Stoosbahn... 😱)
Nog een paar bijzondere funiculaires dan. Te beginnen met een heel bijzondere: de Schwebebahn van Dresden is funiculaire én hangende monorail tegelijk. Heel veel meer awesome wordt het niet, toch? En dat al uit 1901... 😎
Ook nog even een filmpje, omdat het zo'n toffe unit is.
In Wales vinden we de Great Orme Tramway. Eigenlijk twee funiculaires achter elkaar, waarbij vooral de onderste bijzonder is, omdat 'ie als een tram over de weg rijdt.
De Ikoma-funiculaire in Japan is bijzonder om meerdere redenen: het zijn twee funiculaires naast elkaar, met in het midden dus maar liefst vier sporen. Er zitten overwegen in. Én de rijtuigen zijn vormgegeven als kat en hond. Want Japan.
(Overwegen in een funiculaire zijn wat ingewikkeld, want die kabel kan lastig zijn voor het wegverkeer. Als er toch overwegen zijn is het soms zo dat de kabel slap wordt gehangen zodra de voertuigen in de stations op de rem staan, zodat ze het wegverkeer niet hinderen).
De meeste funiculaires hebben een toeristisch doel: ze vervoeren je naar een uitzichtpunt, naar een skipiste, of zijn een attractie op zich. Er zijn er ook die onderdeel zijn van het stedelijk OV, zoals de Carmelit-'metro' in Haifa (Israel), met maar liefst zes haltes.
Ook in bijvoorbeeld Istanboel en Napels zijn er meerdere funiculaires die echt onderdeel zijn van het stedelijke OV-netwerk, en dus ook op de metroplattegronden staan.
Goeie vraag! Ja, er is een motor in het bovenstation waarmee de kabel wordt voortbewogen - en daarmee de voertuigen. Uitzondering zijn funiculaires op water die ik eerder noemde; die werken op zwaartekracht, door het bovenste karretje met water te vullen.
Nog wat techniek: meestal hebben de voertuigen alleen 'n kabel aan de bovenkant - daar hangen ze aan. Soms zie je ook een kabel aan de onderkant. Dat gebeurt vooral als er delen zijn met nauwelijks stijging, waar 't dalende voertuig stil zou vallen zonder kabel aan de onderkant.
Een voorbeeld hiervan vinden we in Barcelona bij de funiculaire naar Montjuïc: je ziet hier ook aan de onderkant continu twee kabels, vanwege het tamelijk vlakke gedeelte in 't laatste deel van deze video.
Nog even iets over de besturing van een funiculaire. Het systeem wordt centraal bestuurd, vanuit de machinekamer bij het bovenstation. Een machinist in het voertuig is in principe niet nodig. Moderne funiculaires zijn volautomatisch. (..)
(..) Toch zie je in veel oudere funiculaires een bestuurder per voertuig, zoals hier in Kiev. De bestuurder sluit de deuren, geeft het startsein (hij gaat als beide voertuigen het startsein hebben gegeven) en kan evt. de noordrem bedienen. Echt besturen doet 'ie verder niet.
Goed, om dit draadje af te sluiten: een paar dingen die -geen- funiculaire zijn, maar er wel op lijken. Al vaak genoemd in de mentions: de cable cars van San Francisco.
Ook met een kabel dus. Maar bij een funiculaire hangen twee voertuigen permanent aan een kabel, als elkaars tegengewicht. Bij de kabeltrams in SF heb je een continu doordraaiende kabel, waar een boel trams door de bestuurder aan- en afgehaakt worden.
Ook geen funiculaire: de tandradspoorlijn. Een techniek om een trein dankzij een tandwiel (en zonder kabel) steilere hellingen te laten nemen. Meestal lijkt het ook niet zo op een funiculaire - het zijn meer gewone treinen, met wat steilere trajecten. (..)
(..) Maar er zijn ook steilere, dedicated tandradbanen die wat meer op funiculaires lijken, doordat de voertuigen op het steile hellingspercentage zijn gebouwd. Zoals de Pilatusbahn (Zwitserland), de steilste ter wereld, met percentages tot 48%(!).
Een uniek Japans fenomeen is de 'slope car'. Een soort monorail met ingebouwde tandrad, om steile hellingen op te komen. Best bijzondere gevallen. Geen funiculaires.
Tot slot in de categorie 'twijfelgevallen': funiculaires met maar één bakje, zonder tweede bakje als tegengewicht. In die categorie valt ook de bekende funiculaire van Montmartre: die heeft wel twee bakjes, maar die opereren los van elkaar, en hangen dus niet aan dezelfde kabel.
Ik zou zoiets nog steeds funiculaire noemen, maar je komt wel in een grijs gebied. Ga je dan ook elke lift die een beetje schuin loopt funiculaire noemen? Strikt genomen niet heel veel anders....
Zoals over wel meer onderwerpen kun je dus eindeloos discussie blijven voeren over de definitie. Dat was ik niet van plan. Ik hoop wel dat jullie het leuk vonden om wat te lezen over funiculaires. Tot zover mijn spreekbeurt! Zijn er nog vragen? 🤓
