Thread by @iuefsosyoloji

1960’lı yılların hareketli siyasi ve düşünsel ortamının önemli entelektüellerinden, Türkiye’de sivil toplum tartışmalarını başlatan İdris Küçükömer’i yakından tanımak ister misiniz? 🔎

1925 yılında Giresun’da doğdu. İlk ve ortaokulu Giresun’da okuduktan sonra liseyi yatılı okulda Trabzon’da tamamladı. 1951 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesini bitirdi. Aynı üniversitede asistan olarak görev yapmaya başladı.

1955 yılında doktorasını “Modern Kapital Teorilerinde Münakaşalı Bazı Problemler” adlı doktora tezi ile tamamladı. Doçentliğini ise 1958’de “Sosyal Kıymet, İktisadi Refah, Sosyal Tercih ve Bazı Planlama Sebepleri” adlı tezle aldı.

1958-1960 yılları arasında bilimsel araştırmalarda bulunmak üzere İngiltere’ye gitti ve burada London School of Economics (LSE)’in kütüphanesinde çalıştı.

Akademik kariyerine İstanbul Üniversitesinde devam etti. Üniversite yönetimince onaylanmayan profesör unvanını 1976 yılında Danıştay’ın üniversitenin bu kararını iptal etmesiyle alabildi.

Dönemin siyasi ve düşünce iklimi içerisindeki tartışmalara katıldı. Doğan Avcıoğlu yönetimindeki YÖN dergisinde uzun süre yazdı ve bu yazılar ile tanındı. YÖN bildirisini imzalayanlar arasında olan Küçükömer’in YÖN yazıları ordunun siyasette aktif rol alması anlayışı ile yazıldı.

Bu yazılarda geniş halk kitlelerinin bilinç düzeyinin seçim yoluyla kendileri için doğru olanı seçemeyeceği, ideal toplumsal yapının ordu ve gençlikten oluşan zinde kuvvetler aracılığıyla kurulabileceği vurgulanmaktadır

YÖN dergisindeki bu doğrultudaki yazılar 27 Mayıs İhtilali’ne rağmen 1961 seçimlerinde Demokrat Parti’nin devamı olan partilerin aldığı yüksek oy oranını açıklamak ve seçim ile istenen toplumsal değişimin sağlanamayacağını vurgulamaktaydı.

İdris Küçükömer Yön hareketindeki aydınlar tarafından kurulan Sosyalist Kültür Derneği’nde yer aldı.

İdris Küçükömer’in YÖN dergisi yazılarının üniversite gençliği ve ordu içerisindeki genç subaylar üzerinde etkili olduğu hatta isminin Talat Aydemir darbe girişimlerinin muhtemel başbakan adayları arasında geçtiği döneme ait anılarda görülmektedir.

Bu dönemde akademik çalışmalarına da devam etti. 1966’da Gelişmiş ve Az Gelişmiş Ülkelerin İlişkileri Üzerine, 1967 yılında ise İktisat İlkeleri Üzerine adlı çalışmaları İstanbul Üniversitesi tarafından yayınlandı.

1969 yılından itibaren ANT dergisinde yazmaya başladı Bu yazılar YÖN dergisi çevresinde başlayan, siyasi ve sosyal alanlarda giderek etkin hale gelen düşüncelerin sorgulanmaya başlandığı yazılar oldu.

1960’ların ortalarından itibaren daha önce eleştirisi konusu olmayan Türkiye’nin modernleşme süreci Kemal Tahir gibi isimler tarafından eleştirel bir şekilde yeniden alındı.

İdris Küçükömer de bu tartışmalara “biz de neden batıdaki gibi bir işçi sınıfı yok” ya da bir diğer şekilde “biz de neden batıdaki gibi bir sivil toplum yok” soruları çerçevesinde katıldı. Bu sorular üzerinden tarihsel sürece yöneldi.

Türkiye’de sivil toplumunun güçlenememesinin nedenini bürokratik yapı olarak tespit eden Küçükömer, topluma yabancılaşan bürokratik yapıyı tarihsel süreç içerisinde eleştirel biçimde ele aldı. Bu eleştirel çalışmalar “Düzenin yabancılaşması-Batılaşma” çalışmasını ortaya çıkardı.

Tartışmalara yol açan “Düzenin Yabancılaşması”, önce Akşam Gazetesi’nde yayımladığı dört makalenin bir araya getirilmesiyle “Osmanlılarda Kapitalist Düzene Geçilememesi ve Bürokratlar ile Ortanın Solunun Gelişimi”; sonra “Düzenin Yabancılaşması-Batılaşma” adıyla yayınlandı.

İdris Küçükömer, bu çalışması ile CHP’de 1965 seçimleri sonrasında Bülent Ecevit tarafından başlatılan “Ortanın Solu” hareketi tartışmalarına da katıldı. Bu çalışma aynı zamanda bu tartışmalara bir cevap niteliğindeydi.

“Düzenin Yabancılaşması” TR’deki modernleşme sürecine ve bürokratik yapıya eleştiridir. Çalışmada Türk siyasi kültüründe “sol ve sağ” kavramlarının değiştiği ve “sol”un sağ bir içerik “sağ”ın ise sol bir içerik kazandığı vurgulandı. Küçükömer’in meşhur sağ yan sol yan tablosu:

Ece Ayhan Düzenin Yabancılaşması ile ilgili “Orhan Veli nasıl Cumhuriyet’te “şiirin yatağını değiştirmiş”se, İdris Küçükömer de 1960’dan (daha doğrusu Düzenin Yabancılaşması 1969’da dolaşıma girdikten) sonra Cumhuriyet’te tarihin ve düşüncenin temelini altüst etmiştir” der.

Küçükömer, gerek “Düzenin yabancılaşması-Batılaşma” eserinde gerekse bu eserin öncesinde ve sonrasındaki yazılarda ilerici-gerici diye sürekli gündemde tutulan çatışmanın tali bir çelişki ve çatışma olduğunu gerçek çelişkinin emperyalizm ve bağımsızlık sorunu olduğunu vurguladı.

Akademik çalışmalarına da devam eden İdris Küçükömer 1972 yılında İktisat İlkelerine Yeniden Bakış adlı çalışmasını yayınladı.

1970-75 arasında Milliyet Gazetesinde Ali Gevgilili yönetiminde “Düşünenlerin Forumu” başlıklı açık oturumlara Y. K. Karaosmanoğlu, Ş. S. Aydemir, T. Z. Tunaya, Ş. Mardin, S. Sabancı gibi isimlerle katılarak, gündeme, siyasi ve sosyal konulara dair eleştirel tespitlerde bulundu.

1977 yılında yayın hayatına başlayan Toplum ve Bilim dergisinin 2. Sayısında yazdığı “Asyagil üretim biçimi, yeniden üretim ve sivil toplum” yazısı ile sivil toplum tartışmalarına devam etti.

1984 sonrasında uzun bir sürenin ardından Yeni Gündem’de yazmaya başladı.

Esere dönüşmeyen çalışmasına ait notlarda devlet, sivil toplum ve modernleşme kavramlarının tarihsel süreçte izlerini sürdüğü görülmektedir. Bu çaba ile bir taraftan Hegel’e diğer taraftan İslam ortaçağına kadar giden bir inceleme çabası notlara yansımaktadır.

İdris Küçükömer 1960 sonrasının hareketli siyasi ortamında Türkiye İşçi Partisi Bilim Kurulu ve Yönetim Kurulu üyeliklerinde bulundu. 12 Eylül 1980 sonrasında kurulan Sosyal Demokrat Parti’ye ise ölümünden kısa bir süre önce girdi.

Küçükömer’in düşünceleri ve kişiliği geniş bir çevrede yankı bulur. İlk akla gelen Can Yücel’in
“İdris adam mıydı? Yoo!
İdris bir bilim adamıydı…
İdris bir insan mıydı? Yoo!
İdris insan bir insandı…"
dizeleri ile başlayan “İdris’in Şu İşi” adlı şiiridir.

Şiirin tamamı için ve İdris Küçükömer’in ardından söylenenler için bkn m.bianet.org/bianet/yasam/1…

Küçükömer’in yazılarının toplandığı Bütün Eserleri serisi “Cuntacılıktan Sivil Topluma”, “Düzenin Yabancılaşması”, “Sivil Toplum Yazıları”, “Halk Demokrasi İstiyor mu?”, “Türkiye Üstüne Tartışmalar”, “Anılar ve Düşünceler” olarak 1994'te Bağlam Yay. tarafından yayınlanmıştır.

Küçükömer'le ilgili tartışma ve anıları içeren iki kitap:
1. “İdris Küçükömer Anısına: Türkiye’de Sivil Toplum Arayışları” [WALD (Dünya Yerel Yönetim ve Demokrasi Akademisi)]
2. “Sivil Toplum Uç Beyi İdris Küçükömer” [derleyen Osman Arolat, Elif Yayınları]

İdris Küçükömer üzerine yapılan tezlerinin bir kaçı:
-Mehmet Güven Avcı: İdris Küçükömer'in sivil toplum anlayışı Türkiye'de sivil arayışa bir örnek" (YL).
-Muhittin Bilge: “Türk modernleşmesindeki batılılaşma olgusuna farklı bir yaklaşım: İdris Küçükömer (D).

-Ufuk Göllü: “İdris Küçükömer ve kalkınma düşüncesi” (YL).
-Mehmet Dinçaslan: “Sabri F. Ülgener ve İdris Küçükömer'in perspektifinden Osmanlı-Türk toplumunda iktisadi geri kalmışlık analizi” (D).

Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı’nın, İdris Küçükömer üzerine verdiği konferans için bkn

Veysi Ateş, Hüseyin Ergün, Levent Balkan ve Taha Akyol’un İdris Küçükömer’i konuştuğu program için bkn

İdris KÜÇÜKÖMER paylaşımını arkadaşımız Dr. Mehmet Güven AVCI hazırladı.

Çok teşekkür ederiz.

Güven Avcı 95 mezunumuzdur. YL çalışmasını MSGSÜ Sosyolojide, doktorasını Bölümümüzde tamamladı. Uzun yıllar MEB bünyesinde yönetici olarak çalıştı halen NKÜ Sosyolojide öğretim üyesi.