राणी दुर्गावती - गोंडवाना प्रांत.
भारतीय इतिहासातील ही खरीखुरी दुर्गा! १४ वर्षे मध्य भारतीवर तिने राज्य केले. १४ वर्षात ५१ वेळा तिच्या राज्यावर हल्ले झाले. त्या सर्व युद्धांमधे दुर्गावती जिंकली. अकबराला तिने तीन वेळा पळवून लावले. माळव्याचा सुलतान बाज बहादुर,
भारतीय इतिहासातील ही खरीखुरी दुर्गा! १४ वर्षे मध्य भारतीवर तिने राज्य केले. १४ वर्षात ५१ वेळा तिच्या राज्यावर हल्ले झाले. त्या सर्व युद्धांमधे दुर्गावती जिंकली. अकबराला तिने तीन वेळा पळवून लावले. माळव्याचा सुलतान बाज बहादुर,
बंगालचा नवाब ख्वाजा अब्दुल माजिद असफ खान यांनी गोंडवाना प्रांत जिंकण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. अकबराचा दरबारी लेखक अबुल फजलने लिहिले आहे," राणी दुर्गावती कुशल योद्धा आहे. सत्तर हजार सैन्य, वीस हजार घोडदळ, एक हजार हत्ती यांची अत्यंत चतुराईने ती रचना करते.
धनुष्यबाण आणि बंदुकीनेही उत्तम नेमबाजी करते. महाराणा प्रतापप्रमाणेच अकबराला तीन वेळा पळवून लावणारी दुर्गावती निश्र्चितच शूर आणि निर्भय असणार! दिनांक ५ आॅक्टोबर १५२४ रोजी दुर्गावतीचा जन्म झाला. राजा किरातराय चंदेल यांची ही कन्या लहानपणापासूनच हुशार,धाडसी आणि चपळ होती.
चंदेल घराण्याचे राज्य मध्य प्रदेश व उत्तर प्रदेशचा काही भाग, छत्तीसगड या भागात होते. खजुराहो येथील अप्रतिम मंदिरे उभारणाऱ्या चंदेल घराण्याची दुर्गावतीही कलाप्रिय आणि उत्तम प्रशासक होती. इ.स. १५४२मध्ये वयाच्या अठराव्या वर्षी दुर्गावतीचा विवाह कुंवर दलपतराय यांच्याशी झाला.
राजगोंड घराण्याची ती सून झाली. या राजगोंड घराण्याचे राज्य मध्य प्रदेश, पूर्व विदर्भ, पश्र्चिम छत्तीसगड, तेलंगणा, ओडिशा, उत्तर प्रदेशचा दक्षिण भाग एवढ्या प्रदेशावर होते.
सुपिक जमीन आणि लहान-मोठ्या नद्यांमुळे समृद्ध झालेला हा मध्य भारताचा प्रदेश लढाऊ वृत्तीच्या गोंड शासकांनी सांभाळला होता. दुर्गावतीच्या लढाऊ, धाडसी स्वभावाला सासरीपण प्रोत्साहन मिळाले. विवाहानंतर तीन वर्षांनी पुत्र वीरनारायण याचा जन्म झाला आणि आनंदाला पारावार उरला नाही.
त्याच वर्षी, इ.स. १५४५ मधे शेरशाह सुरी याने भारतावर आक्रमण केले. चंदेल राजपूत आणि राजगोंड यांनी एकत्र येऊन शेरशाह सुरीचा प्रतिकार केला. घनघोर युद्धात शेरशाह सुरी मारला गेला. दोन्ही राज्यांत आनंदाला उधाण आले.
मात्र हा आनंद पाच वर्षेच टिकला.
मात्र हा आनंद पाच वर्षेच टिकला.
राजपुत्र वीरनारायण केवळ पाच वर्षांचा असताना महाराज दलपतराय यांचे निधन झाले. १८ वर्षी विवाह आणि २५ व्या वर्षी वैधव्य! पाच वर्षाचा छोटा मुलगा, आपल्यावर विश्वास ठेवणारी प्रजा आणि मुघलांच्या हल्ल्याची टांगती तलवार! मंत्रीमंडळाने एकमुखाने दुर्गावतीला पाठिंबा दिला.
तिची योग्यता सर्वांना पटली होती.
राज्यकारभार हाती घेताच तिने पंचमडीजवळच्या चौरागड येथे राजधानी हलवली. चौरागड किल्ल्यावर युद्धाला आवश्यक ते सर्व बदल केले. राज्यातील २३ हजार गावांना जोडणाऱ्या रस्त्यांचे काम हाती घेऊन यशस्वीपणे पूर्ण केले. जबलपूरजवळ रानीताल हा तलाव बांधला.
राज्यकारभार हाती घेताच तिने पंचमडीजवळच्या चौरागड येथे राजधानी हलवली. चौरागड किल्ल्यावर युद्धाला आवश्यक ते सर्व बदल केले. राज्यातील २३ हजार गावांना जोडणाऱ्या रस्त्यांचे काम हाती घेऊन यशस्वीपणे पूर्ण केले. जबलपूरजवळ रानीताल हा तलाव बांधला.
एकदा नरभक्षक सिंहाने राज्यात धुमाकूळ घातला. लढवय्या सरदारांना तिने मोहिमेवर पाठवले. पण तो चपळ सिंह कुणीही टिपू शकले नाही. अखेर स्वतः दुर्गावती नरभक्षक सिंहाच्या मागावर गेली. तिने अचूक नेमबाजीने त्या सिंहाला लोळवले. अशी कथा या भागात प्रसिद्ध आहे.
तिचे राज्य गिळंकृत करण्यासाठी शेजारच्या माळव्याचा सुलतान बाज बहादुर, बंगालचा नवाब ख्वाजा अब्दुल माजिद असफ खान आणि स्वतः अकबर सतत प्रयत्न करत होते. अकबराला तीन वेळा दुर्गावतीने पळवून लावले. बाज बहादुर तर तिच्या वाटेला जातच नसे. बंगालच्या नवाबाने अनेकवेळा मार खाल्ला होता.
इ.स. १५६२ मधे अकबराने बाज बहादुरला हरवले. त्याचे सैन्य आणि पैसा मिळाल्याने अकबराची शक्ती वाढली. त्याने आपला मोर्चा बंगालकडे वळवला. तिथला नवाब लगेच घाबरून शरण आला. आता अकबराची शक्ती आणखीनच वाढली. त्याने तीनही बाजूंनी गोंड राज्यावर हल्ले केले. दुर्गावतीचे सैन्य विभागले गेले.
निकराचा लढा देऊन ती राज्य राखत होती. पहिल्या दिवशी तर अकबराच्या सैन्याला तिने मागे हटवलं. पण दुसऱ्या दिवशी कानाला, गळ्याला चाटून जाणारे बाण लागून ती जखमी झाली. राणीला भोवळ येऊ लागली. सैनिकांचे मनोधैर्य खचू लागले. तिचा विश्वासू मंत्री आधारसिंग याने परिस्थितीचे गांभीर्य ओळखले.
राजपुत्र वीर नारायण याच्यासह दुर्गावतीने अकबराला शरण जावे असे आधारसिंगने सुचवले. अकबराचे मांडलिक म्हणून जगण्याची कल्पनाही तिला असह्य होती. " आत्मसन्मान घालवून जगण्यापेक्षा मेलेलेच बरे!" असे बाणेदार उत्तर दुर्गावतीने दिले. अकबराचे सैन्य पुढे सरकत होते.
तिने आधारसिंगला आदेश दिला, " तुमच्या तलवारीने मला मारून टाका!" पण त्या इमानदार मंत्र्याने हात जोडले. मग दुर्गावतीने स्वतः कट्यार पोटात खुपसून मृत्यूला कवटाळले. २४ जून १५६४ रोजी दुर्गावतीचा अंत झाला.
अकबराचा इतिहास सांगताना दुर्गावतीने त्याला तीन वेळा हरवले असा उल्लेख कुणीही करत नाही, हा आपला करंटेपणा आहे. पराक्रमी, कुशल योद्धा आणि दक्ष प्रशासक म्हणून राणी दुर्गावतीची ओळख आपल्याला असायलाच हवी!
