Thread by @maciej_kunigas

Jeśli powstanie styczniowe 1863 to koniecznie "Wierna rzeka" Stefana Żeromskiego...

Wydawać by się mogło, że historia miłości ubogiej szlachcianki i rannego księcia to kolejne wcielenie bajki o Kopciuszku. Tymczasem ta historia wydarzyła się naprawdę.

fot. z filmu z 1983

1/

Był Żeromski dla pokolenia sprzed stu lat prawdziwym, ostatnim wieszczem. Pisał po swojemu, prozą poetycką, stylem znanym jako "żeromszczyzna".

Ale przede wszystkim poruszał tematy trudne, raniące, skomplikowane. "Wierna rzeka" z 1912 roku jest takim "szarpaniem ran".

2/

Powstanie styczniowe, najdłużej trwający i największy zryw w czasie zaborów, był taką niezabliźnioną raną.

Na granicy świata dawnej szlacheckiej Korony, Litwy i Rusi oraz świata nowoczesnego przemysłu (w styczniu 1863 otwarto w Londynie metro) poszli nasi w bój "bez broni".

3/

I wcale nie było oczywiste, że o powstaniu można napisać mądrze i ładnie. W ostatnich dekadach XIX w. wylewano kubły pomyj na bezmyślną romantyczną "ruchawkę". Jakiż to był obłęd'63, jakież to kolejne piękne samobójstwo.

Owszem, wspominano mogiły i zesłania, ale po to...

4/

... aby pokazać, że wyciągnięta została lekcja i drogą do odrodzenia jest pozytywistyczna praca.

Tymczasem mogiły zarastały, a dorastało nowe pokolenie, które widziało, że interesy Wokulskich i Korczyńskich przejmują Suzinowie i Szlangbaumowie, a carat ma się jak najlepiej.

5/

Nowe pokolenie, które szumnie nazwało się Młodą Polską, chciało pogadać o błędach swoich starych innym językiem. I wyciągnąć lekcje.

Żeromski we wczesnej noweli "Rozdzióbią nas..." (1895) nie oszczędza sumień. Potem pisze jeszcze "Echa leśne" (1905). Rok 1863 powraca.

6/

Zwłaszcza po wydarzeniach 1905 temat powstania powraca z impetem.

Owszem, piszą młodzi, poginęli nasze ojce, ale czy naprawdę bez sensu? Wtórują im Konopnicka (Opowieści Sawy) i Orzeszkowa (Gloria victis).

W 1911 ukazuje się głos tamtego pokolenia: "Ojcowie nasi" Struga.

7/

I wówczas w Paryżu Stefan Żeromski pisze swoją najważniejszą powieść o tamtych wydarzeniach, "Wierną rzekę". Jest ona uważana często za jego najlepsze dzieło w ogóle.

Żeromski nadaje powieści podtytuł "Klechda", który później zmienia na "Klechda domowa". Co to znaczy?

8/

"Klechda domowa" to tyleż co "opowieść rodzinna". Żeromski nie chce pisać wielkich elaboratów i szansach powstania, nie chce uczonej debaty.

Chce przez pryzmat swojej rodzinnej, prawdziwej historii zamkniętej w obrębie niedużego dworku, pokazać całą złożoność tematu '63.

9/

Strawczyn pod Małogoszczem (gdzie się urodził pisarz w 1864) i Ciekoty w Górach Świętokrzyskich (gdzie się wychowywał) to było epicentrum wydarzeń 1863 r.

Ojciec pisarza, Wincenty, więziony był w Kielcach za pomoc powstańcom. Ukrywał się u swojej Józefaty siostry w Rudzie.

10/

Również młody Stefan Żeromski bywał później u swojej ciotki, Józefaty z Żeromskich Saskiej w Rudzie (nazwanej później Rudą Zajączkowską).

To właśnie ciotka Józefata opowiedziała mu autentyczną historię miłości szlachcianki do rannego księcia-powstańca.

Zdj. Sascy z Rudy

11/

Jan i Józefata Sascy dzierżawili rządowy folwark w Rudzie koło Zajączkowa, w okolicach Piekoszowa i Małogoszczy.

W powieści noszą nazwisko Rudeccy, właśnie od rzeczywistego miejsca akcji.

Folwark w Rudzie Zajączkowskiej i sąsiednia wieś to powieściowe Niezdoły.

12/

Nazwa rzeki nad którą leży dwór, "wiernej rzeki", w powieści pada tylko raz. To Łośna.

Ten dopływ Białej Nidy historycznie znany był pod nazwami Łososina, Łośna, Łosośna, Łososinka.

Od lat 20-tych mówiono o niej jednak Wierna Rzeka i tak się dziś oficjalnie nazywa.

13/

W latach 30. powstały tam przystanek kolejowy nazwano Wierna Rzeka (zdj).

Ruda Zaj. w wyniku reformy administracyjnej 1975 znalazła się w dwóch gminach. Wieś w gm. Łopuszno, a kolonia (dawny folwark) w gm. Piekoszów. Od niedawna ta kolonia nosi również nazwę Wierna Rzeka.

14/

W rudzkim dworze nad Łośną (=Niezdoły) rozegrała się więc ta klechda domowa.

Ciotka Saska (=Rudecka) rzeczywiście szukała uwięzionego męża. Ich trzej synowie (zdj.) byli w powstaniu, jeden z nich zginął.

We dworze był jeszcze stary sługa (podobno naprawdę Szczepan) i...

15/

We dworze mieszkała jeszcze ówczesnym zwyczajem młoda szlachcianka, krewna Saskich i dalsza kuzynka Żeromskiego.

Naprawdę nazywała się Aniela Lubowiecka. Była córką Wojciecha i Izabelli z Olszowskich.

W powieści nazywa się Salomea Brynicka.

(rys. Monika Żeromska)

16/

Nietrudno domyśleć się, skąd Żeromski wziął literackie nazwisko swojej kuzynki - Salomea Brynicka.

Pobliska Brynica to kolejna rodzinna miejscowość pisarza, majątek jego dziadków.

Natomiast imię według mnie nawiązuje do bohaterki dramatu Słowackiego "Srebrny sen Salomei".

17/

24 lutego 1863 pod Małogoszczem, w krwawej bitwie, rozbity został oddział Langiewicza. We dworze widziano łunę po drugiej stronie Łośny.

Nazajutrz do dworu w Rudzie dotarł młodzieniec, Jan Połubiński. Był bardzo poturbowany (postrzał
w nogę, rany od bagnetów) i wycieńczony.

18/

Jan Połubiński uciekał z pola bitwy. Grabarz już wiózł go do wspólnej mogiły, uproszony jednak, wypuścił rodaka i ten resztkami sił dowlókł się do siedziby Saskich w Rudzie.

Jako pierwsza młodzieńca idącego od strony rzeki zobaczyła Aniela. Ukryła go i zaopiekowała się nim.

19/

Aniela ze Szczepanem ukryli powstańca w budynkach gospodarskich. Opatrzyli go.
Wezwali też felczera z Kielc, który wyjął kulę.

Połubiński przebywał we dworze około roku (w powieści tylko do czerwca), gdy odnalazła go tam matka, o której więcej za chwilę.

(kadr z 1936)

20/

Jest też dowód na prawdziwość historii. W archiwum państwowym w Kielcach znajduje się raport z 28 lutego 1863, w którym Lange, zastępca wójta gminy Ruda, donosi władzom:

"(...) dowiedziałem się, że przywieziono człowieka niebezpiecznie rannego z lasu...

(kadr z 1922)

21/

cd.
(...) był zostawiony przy drodze pod płotem. Tam znalezionego umieszczono przez kobiety w kuchni, gdzie mu możliwa pomoc zostaje udzieloną, a nawet posłano po Felczera. [Ranny] ma się nazywać Połubiński i pochodzić z Warszawy".

Klechda domowa jest więc prawdą.

22/

Między Anielą a Janem rodzi się uczucie. Młodzi zaręczają się.

Nie miało znaczenia, że Jan (w powieści Jacek Odrowąż) pochodzi z zamożnej arystokratycznej rodziny.

Był synem księcia Michała, prezesa Izby Obrachunkowej w Warszawie, lojalisty (portret z 1847).

23/

Matką Jana (tą samą, która pojawia się w powieści) była Felicja z Lewkowiczów księżna Połubińska, tutaj na portrecie z 1847. Dama, gwiazda warszawskich salonów.

Jan był ich jedynym synem. Mieli też co najmniej jedną córkę, Felicję Michalinę (po mężu Monwid-Białozor).

24/

Pewnego dnia przed gankiem dworu w Rudzie zatrzymał się powóz. Przyjechała nim pani Puschowa. Szukała syna. Tu go nie znalazła, ale rozpoznała Jana.
Była dobrą znajomą jego rodziców. Kilka tygodni później księżna Połubińska trzymała już w ramionach swego jedynaka.

25/

Jan pod okiem Anieli dochodził do zdrowia, lecz matka chciała zapewnić mu fachową opiekę medyczną. Zabrała go do Krakowa.

I tu zakończenie powieści różni się od rzeczywistości. Młodzi rozstali się w zgodzie, z myślą o ślubie, który miał mieć miejsce wiosną 1865 roku.

26/

Według relacji Stanisława Piołun-Noyszewskiego, kuzyna pisarza, Jan dotrzymał słowa i wrócił do Rudy. Jednak zakończenie nie było szczęśliwe.

Noyszewski opowiada, że Jan zastał Anielę... martwą. Podobno było to dzień przed ślubem. Przyczyna tragedii była niejasna...

27/

Zrozpaczony Jan wyjechał do Francji i nigdy nie wrócił.

Rzeczywiście nie ma żadnych śladów po dalszych losach powstańca, jedynego syna księcia Michała, lojalnego urzędnika Królestwa Polskiego.

A może jednak było tak, jak opisał Żeromski?

28/

Warto też wspomnieć, że w "Wiernej rzece" pojawia się Hubert Olbromski, syn Rafała z "Popiołów".

Żeromski napisał też historię Olbromskich w czasie powstania listopadowego, lecz została ona zarekwirowana przez cenzurę. Pozostało z niej opowiadanie "Wszystko i nic".

29/

"Wierną rzekę" trzykrotnie zekranizowano.

Pierwszy niemy film pt. "1863" powstał jeszcze za życia pisarza w 1922.

Kolejny, z Barbarą Orwid, powstał w 1936.

Ekranizacja z 1983 z Małgorzatą Pieczyńską czekała na premierę do 1987. Czy to udany film? To już inny temat.

30/30