تمام متن‌هایِ جدیِ تحلیلی از تاریخ معاصر ایران، مگر یکی دو مورد استثنأ، دربارۀ نخستین «جنبش اجتماعی» دوران جدید سکوت شگفت‌انگیزی پیشه کرده‌اند: جنبش بابیه.
جنبشی که گسترۀ آن از فارس تا آذربایجان و مازندران و خراسان و عراق را در بر می‌گرفت. چندین بار سپاه دولتی را در شرایطی...
۱/
جنبشی که گسترۀ آن از فارس تا آذربایجان و مازندران و خراسان و عراق را در بر می‌گرفت. چندین بار سپاه دولتی را در شرایطی...
۱/
...که هنوز مانند واپسین سال‌های دوران قاجار توان خود را از دست نداده بود در هم شکستند. چهل و چهار سال پیش از میرزا رضای کرمانی دست به ترور سیاسی زدند بدون آنکه هدفشان از ترور در چهارچوب سنت سیاسی تا آن زمان ایران بگنجد. (صرف‌نظر از ترورهای اسماعیلیه که مربوط به سده‌ها پیش بود)
۲/
۲/
بسیاری از کدخدایان در روستاها و طلبه‌ها در شهرها به آن پیوستند، تا جایی که برای مدت‌ها دولت جسارت اعدام علی‌محمد باب را نداشت؛ کسی که در اجتماع ۱۷۰ سال پیش ایران آشکارا مرتد شناخته شده بود. در آن زمان حتی در اروپای غربی مرتد شناخته شدن می‌توانست دردسرهای جدی داشته باشد.
۳/
۳/
دقیقاً همین وجه جنبش بودن آن رویدادها کمتر برجسته شده است. خاستگاه اجتماعی کوششگران آن که بسیاری‌شان اصلا باب را نمی‌شناختند و نمی‌دانستند حرف حسابش چیست چه بود؟ می‌دانیم که شماری از آنان بازرگان بودند. آیا اهداف مدرن در سر داشتند؟ تا چه حد می‌توان آنان را با بورژوازی اروپا...
۴/
۴/
...قیاس کرد؟ کدخدایان روستاها و طلبه‌ها با چه انگیزه‌ای به آن جنبش پیوستند؟ تا چه اندازه از تمدن مدرن اروپا آگاه بودند؟ تا چه اندازه از فلسفه‌های سنتی ایران و آموزه‌هایی مانند شیخی متأثر شده بودند؟ چقدر اهداف سردمداران آن معطوف به قدرت بود؟ چقدر معطوف به ایدئولوژی بود؟
۵/
۵/
چگونه اعضای یک روستا یا یک خاندان حاضر می‌شدند به این آسانی دست از دین پیشین خود بکشند؟ آیا ماجرای کشف حجاب طاهره قره‌العین - کاری که تا هشتاد سال پس از آن باورپذیر نبود - صحت دارد؟ اگر بله چه در سر داشت؟ آیا از وضع زنان در اروپا یا روسیه چیزهایی شنیده بود؟ از طریق چه کسانی؟
۶/
۶/
دو چندان پرسش‌ها از این دست پیرامون زوایای این جنبش ذهنم را بسیار درگیر کرده است. افسوس که منابع پیرامون آن چندان زیاد نیست. بیشتر منابع هم‌دورۀ آن را اروپایی‌هایی مانند گوبینو نوشته‌اند. مطلب دیگر آنکه با این دغدغۀ ذهنی البته آیندۀ شغلی درخشانی هم در انتظارم خواهد بود!
۷/
۷/
