Thread by @KelimeKoken

Sizlerle uzun soluklu bir zincire başlayalım. Konumuz:

"Arapçadan İngilizceye Geçen Kelimeler ve Türkçedeki Yansımaları"

Bu başlık altında günde en az iki kelime paylaşıp kökenlerini, hikâyelerini, ilgili kelimelerin Türkçedeki kullanımlarını inceleyeceğim.

İlk kelimemiz "Cebir - Algebra":

Özellikle büyüklerimizden duyduğumuz “cebir” kelimesi Türkçeye Arapça cebr “kırık kemiğin kaynaması, sentez, matematikte cebir, güç, zor, kuvvet, üstünlük” kelimesinden geçmiştir.

Avrupa dillerine de geçen bu kelimenin babası Muhammed b. Mûsâ al- Hârizmî’dir. Arapça al-cebr kelimesi Latinceye, Latinceden de İngilizceye geçmiş ve “algebra” halini almıştır.

Kelimenin matematikteki anlamının “kırık kemiğin kaynaşması, kemiğin bütünlenmesi” anlamı üzerinden kurulduğu ve Hârizmî’nin “Kitābu'l-cabr wa'l-muḳābala” eserinden alındığı bilinmektedir.

Cebir kelimesiyle aynı kökten gelen pek çok gelime mevcuttur: Allah’ın sıfatlarından biri olan ve “güç uygulayan, güç kullanan, güçlü” anlamındaki cabbar, “azamet, celal, çok büyük güç sahibi” anlamında ceberut, +++

+++ “zorlama, güç kullanma” anlamında icbar, “zorlayıcı” anlamında mücbir, “zorunluluk, tutkun, meftun” anlamında mecbur olarak sıralanabilir. Yine İbranice kökenli “Cebrail” kelimesinin de “Allah’ın gücü” anlamında benzer kökten türediği düşünülür.

İkinci kelimemiz "Patlıcan - Aubergine":

Envaiçeşit yemeği yapılan bu sebzenin ismi dilimize Arapça “bādincān”dan geçmiştir. Arapça kelime Farsça “bādingān”dan alıntıdır. Kök bağlamı belli olmayan kelime Sanskritçeye kadar dayanır ancak Avrupalılar kelimeyi Arapçadan almıştır.

Araplar tarafından Akdeniz’e ve Avrupa’ya tanıtılan patlıcan, İspanyollarca al-barangina olarak alınır. Kelime İspanyolcadan Fransızcaya “aubergine” olarak geçer ve oradan da İngilizceye aynı şekilde aktarılır.🍆

Üçüncü kelimemiz "Albatros - Albatros":

Açık denizlerin hâkimi olan albatroslar geniş kanatları, kusursuz av yetenekleriyle bilinirler. Albatros kelimesi dilimize aynı anlamda Fransızcadan geçmiştir. Arapça el-ġaṭṭās “dalgıç” kelimesi Portekizcede alcatraz şeklide benimsendi.

Kelimenin Portekizceden Fransızca ve İngilizceye “albatros” şeklinde geçtiği düşünülmektedir. Albatros başlangıçta pelikan kuşunu tanımlamak için kullanılmıştır. Yabancı kaynaklar kelimenin “al-qadus” yani “su çarkı, su dolabı, su kovası”na dayanma ihtimalini de değerlendirirler.

Pelikanın büyük kesesiyle su dolabı/kovası arasında bağ kurulduğu ve kelimenin de bu yolla oluştuğu görüşü öne sürülmektedir.
Hapishane adası olarak kullanılan “Alcatraz” da adını adadaki pelikan nüfusuna borçludur.

İlk başta pelikanları tanımlayan “albatros”un sonradan malum kuş cinsini tanımlamak için kullanılması ilgi çekicidir.

Dördüncü kelimemiz "Amiral - Admiral":

Türkçede “yüksek rütbeli deniz komutanı, deniz kuvvetlerinde albaydan sonra gelen unvan” anlamlarına sahip “amiral” kelimesi Arapça kökenlidir.

Amiral kelimesi Avrupa dillerinde “Müslüman komutan” anlamında kullanılmış, ilk başta kara kuvvetleri komutanı anlamındayken anlam genişlemesi yaşayarak çoğunlukla “deniz komutanı” olarak kullanılmıştır. Arapça kökenli “amiral” kelimesi dilimize Fransızcadan geçmiştir.

Haçlı Seferleri sırasında Avrupa dillerine yerleştiği düşünülen kelime, güncel İngilizcede “admiral” olarak geçer. İlgili kelimeyi Fransızcadan askeri rütbe bağlamında almamız oldukça ilgi çekici bir durumdur zira “amiral”le bağlantılı pek çok kelime dilimizde zaten mevcuttur.

Amiral, Arapça “emir” kelimesinden gelir ve Türkçede de bu kelime “kral, sultan, yönetici” anlamında kullanılmaktadır.

Arapça emr “emretmek, buyurmak” kökünden: “emreden” anlamında amir, “söz, belirti” anlamında emare, “oldubitti” anlamında emrivaki, “emirler” anlamında evamir, “emir kulu, iş eri, görevli” anlamında memur, “emirler, beyler” anlamında ümera kelimeleri türemiştir.