Thread by @iuefsosyoloji

📚✍️Dünya edebiyatına Suç ve Ceza, Karamazov Kardeşler, Budala gibi büyük eserler kazandıran, radikal bir anlatı ile 20. yüzyıl romanında derin izler bırakan büyük Rus yazar Fyodor Dostoyevski’ye (11 Kasım 1821 - 9 Şubat 1881) dair bildiklerimizi gözden geçirmeye ne dersiniz? 🔎

1821 yılında Moskova’da, altı çocuklu Mikhail Dostoyevski ile Maria Nechayeva’nın ikinci çocukları olarak dünyaya gelir. Babası yoksullar hastanesinde çalışan, alkolik ve öfkeli eski bir ordu cerrahıdır. Bir tüccar kızı olan annesi ise yumuşak kalpli ancak hasta bir kadındır.

Aile, soyadlarını Dostoievo adlı ufak bir köyden alır. Burası batı Rusya'nın en kasvetli ve etnolojik olarak en karışık -Polonyalı, Litvanyalı, Beyaz Rus ve Yahudilerin çok karışık bir şekilde yaşadıkları- yeridir. Ailenin ırk olarak kökeniyse kesin değildir.

Dostoyevski böyle bir coğrafyada, babasının çalıştığı, Moskova’nın en ücra yerlerinden birindeki hastaneye bitişik bir evde doğar. Hastanede olduğu zamanlar hastalarla vakit geçirmeyi ve onları dinlemeyi seven Dostoyevski’nin bu tavrı, ileride edebiyatına etki edecektir.

Hayatının ilk on yılında, birkaç manastır ziyareti dışında şehirden hiç ayrılmayan Dostoyevski tam anlamıyla bir şehirli çocuk olarak büyür. Tolstoy, Turgenyev, Gorki gibi çağdaşlarının romanlarında görünen doğa betimlemeleri bu yüzden Dostoyevski’de neredeyse hiç yoktur.

Altı çocuklu bir aile olsalar da Fyodor arkadaşsız, aileyse yalnızdır.Hayatları toplumsal yaşamdan uzak, evin içindedir. Arkadaşsız geçen çocukluğu hayatında ve eserlerinde belirgin iz bırakır.Sonraki hayatında insanlarla ilişkiyi, aile duyarlığıyla içten bir ilişki olarak görür.

İlk eğitimini büyük ölçüde annesinden alır. Verem hastası olan annesi 1837’de ölünce Dostoyevski bir hayli etkilenir, sarsılır ve onu Moskova’ya bağlayan manevi bağ kopar. Bu ölümün ardından katı disiplini ile bilinen Petersburg’daki Askeri Mühendislik Okulu’na girer.

Annesinin ölümünden sonra toprağına çekilip yaşamaya başlayan babası kendini iyice alkole verir. Kesin olmamakla birlikte, bünyesinde çalışan köylülere çok sert davrandığı için köylüler tarafından öldürüldüğü söylenir. Babası öldüğünde Dostoyevski St. Petersburg’da öğrencidir.

Babasıyla yıldızı bir türlü barışmayan Fyodor ölüm haberini aldıktan sonra içten içe onun ölümünü istediğini düşünerek dertlenir ve bunalıma girer. Sara nöbetlerinin ilkine bu karanlık düşünceler altında yakalanır. Bu hastalığı da yaşamını doğrudan etkileyen unsurlardandır.

Okul arkadaşları Dostoyevski için “sert mizaçlı” ve “sinirli” der. St. Petersburg’da hayatının büyük bölümünü kitap okuyarak ve hayat üzerine düşünerek geçirir. Dünya edebiyatının önemli isimleri ile tanışır. Özellikle şiddet ve cinayet konulu romanlar okumayı sever.

Mühendis Okulu’ndaki eğitimini başarıyla bitiren Fyodor, asteğmen olarak yine Petersburg’daki İstihkâm Müdürlüğü’nde göreve başlar. Ancak bu meşguliyeti çok kısa sürer. Bir yıl sonra, 1844’te, yazar olmaya karar vererek, askeriyedeki görevinden ayrılır.

Dostoyevski yazarlığa başladığı sıralarda, Rus romancılığını etkileyen yerli ve yabancı temel unsurlar şöyledir:
1) Duygusal roman (başlıca Fransız),
2) Fantastik roman (başlıca Alman ve İngiliz),
3) İkisini gölgeleyen, yerlerine yerleşen, Gogol'ün yarattığı doğalcı roman.

1845’te yazmaya başladığı ve Ocak 1846’da yayınlanan, yoksulluk, dostluk ve sanat sevgisi gibi konuları işlediği ilk romanı “İnsancıklar” duygusal ve doğalcı romanın bir sentezidir. Dostoyevski bu romanla eleştirmenlerden büyük övgüler alarak edebiyat dünyasına girer.

Eleştirmen Vissarion Belinski’nin “büyük bir yıldız” ışığı gördüğü Dostoyevski için şair Nikolay Neksarov “yeni bir Gogol doğdu” ifadelerini kullanır. Yine 1846’da, sonrasında Kafka ve Sartre gibi isimleri de etkileyecek olan psikolojik gerilim romanı “Öteki” yayınlanır.

Eleştirmenlerin sıkıcı bulduğu Öteki’nin ardından 1847'de yine beğenilmeyen Ev Sahibesi yayınlanır. Olumsuz eleştiriler Dostoyevski’yi etkiler ve hasta olur. 1848'de Beyaz Geceler ve Bir Yufka Yürekli’yi yayınlayarak bir nebze itibarını düzeltse de umduğu başarıyı yakalayamaz.

Umudu kırılan Dostoyevski bir süre edebiyattan uzak kalmak ister ve siyasetle ilgilenir. 1849’da Çar I. Nikola’nın baskıcı yönetimine karşı faaliyet sergilediği gerekçesiyle sekiz arkadaşı ve abisiyle birlikte tutuklanarak hapse atılır. Kurşuna dizilerek öldürülme cezası alır.

Sekiz aylık hapis döneminden sonra infaz edileceği yere götürülür. Son anda ceza Sibirya’da dört yıl kürek mahkûmiyetine çevrilir. Sürgün yıllarında saçları kazıtılır, damgalanır ve sara nöbetleri yüzünden sık sık hastaneye kaldırılır. Bu yıllarda suçu ve cezayı yakından tanır.

Cezasını suçunun kefareti olarak kabullenir. Hapishaneye sokulmasına izin verilen tek kitap olan İncil’i sık sık okur. Hapishane acılarını dindirmesine yarayan İncil İsa’ya yeni bir inançla bağlanmasına; onu, günahkârları yaşama döndürebilecek tek güç olarak görmesine yol açar.

Sibirya’daki mahkumiyeti için yeraltına gömülü bir insan gibi yaşadığını söyler ve ekler: “Yakınımda içten konuşma yapacağım tek bir varlık yoktu. Soğuk, açlık ve hastalığa dayandım. Ağır işlerde çalıştım. İyi bir aileden geldiğim için diğer mahkumların nefretini hissettim.”

1854’te sürgün yılları sona erer. Bugün Kazakistan sınırlarında yer alan Semipalatinsk şehrinde zorunlu ikamete mahkûm olur. Er olarak 6 yıllık zorunlu ordu hizmetine verilir. Burada subaylığa kadar yükselir. 1857’de çocuklu dul bir kadın olan Mariya Dmitriyevna ile evlenir.

1859’da ordu görevi biter. Moskova dışında küçük bir yerde kalmaya zorlanan Dostoyevski, özgür bırakıldıktan sonra Petersburg’a döner. Kardeşi Mihail ve arkadaşı N.N. Strahov ile Vremja (Zaman) ve Epoha (Dönem) adlı dergileri hazırlar. Slavcı düşünceyi savunan yazılar yazar.

1860’da mahkûmiyetinde yaşadığı korkunç tecrübeleri, tanıştığı mahkûmlar ve gardiyanların zalimliğini anlattığı Ölüler Evinden Notlar’ı yayınlar. Tolstoy’un “Şu ana kadar okuduğum en iyi romanlardan bile daha iyi” dediği roman edebiyat dünyasında tekrar kabul görmesini sağlar.

Mahkumiyeti sonrası, beraberinde pek çok övgüyü ve olumsuz eleştiriyi de getiren ilk büyük romanı olan Ezilenler yayınlanır. Yoğun çalışma temposu sağlığını bozar. Doktor tavsiyesi ile dinlenmek için Fransa, İngiltere ve İtalya’yı kapsayan bir Avrupa seyahatine çıkar.

Bu gezinin ardından 1863’te Avrupa seyahatinde tuttuğu notlardan faydalanarak Batı kültürünü eleştirdiği Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları’nı kaleme alır. Aynı yıl yayımlanan bir yazı sebebiyle dergisi kapatılır. Belli dönemlerde yaşadığı maddi sıkıntıları yeniden baş gösterir.

Mariya Dmitriyevna ile olan mutsuz evliliği, Maria’nın 1864’te ölmesiyle son bulur. Bu ölümün ardından kendi iç muhasebesinin bir ürünü denilebilecek; gerçek dünya ile bağını koparmış isimsiz bir yeraltı adamının anlatısı olan Yeraltından Notlar’ı yazar.

Devam eden süreçte yine maddi sıkıntılar yaşar. Bunlardan kurtulma umuduyla Almanya, Wiesbaden’e kumar oynamaya ve bir süredir ilişki yaşadığı, hatta evlenmeyi umduğu Polina Suslova ile buluşmaya gider. Ancak umduğunun tersine, Suslova tarafından terk edilir.

Bunun üzerine kendini iyice kumara verir. Bütün parasını rulette yitirerek giysilerini bile rehin bırakmak zorunda kalır. Rusya’ya dönmek için borç arar. Bir yayın yönetmenine mektup yazıp konusunu anlattığı Suç ve Ceza için avans ister, gelen parayla Ekim 1865’te Rusya’ya döner.

Takip eden yıllarda yine maddi sıkıntılar ve sara nöbetleriyle geçen günler yaşar. Maddi yükümlülükler sebebiyle yayıncılarla imzaladığı ağır sözleşmeler, onu Suç ve Ceza (1866) ile Kumarbaz (1867) romanlarını büyük bir hızla yazmaya zorlar.

Nitekim 1866’da, uzun süredir kurduğu ancak maddi sıkıntıların tetiklemesiyle tamamladığı; hırsızlık ve cinayet gibi suçların yüce amaçlarla işlenmesiyle bunlar cezasız kalabilir mi, vicdanın yükü nasıl yok olur gibi soruları sorduğu en büyük romanı Suç ve Ceza’yı tamamlar.

Kumarbaz’ı söz verdiği teslim tarihine yetiştirebilmek içinse Anna Snitkina adlı genç bir sekreter tutar. Sekreterinin yardımıyla, kumar tutkusunu ve Suslova’yla aşk-nefret ilişkisini işleyen güçlü bölümlerin yer aldığı bu yapıtını 1867’de, söz verdiği tarihte bitirir.

Bu süreçte Dostoyevski 21 yaşındaki sekreteri Anna’ya aşık olur. Üç ay sonra evlenirler. Sonya ismini verdikleri bir kız çocukları olur ama bebek iki aylıkken ölür. Bu ölüm Dostoyevski’yi derinden etkiler, çiftin daha sonra bir kız iki erkek üç çocuğu daha olur.

Yayınladığı romanlarla borçlarının bir kısmını kapatsa da bu ona yetmez. Çareyi karısıyla yurt dışına çıkıp Rusya’dan uzaklaşmakta bulur. Yoksul bir hayat sürdüğü bu dönemde ülke ülke dolaşır. Bütün zorluklara rağmen karısı ona olan bağlılığını bir an olsun yitirmez.

Zorlu yaşam koşullarına rağmen 1869’da başkarakteri dürüst ve alçak gönüllü Prens Mışkin’in penceresinden toplumun değer yargılarına eleştirel bir yaklaşım sergilediği ve “Niyetim bütünüyle iyi bir insanı anlatmak” dediği büyük romanlarından bir diğeri olan Budala’yı kaleme alır.

19. yüzyıl sonu Rusya’sını kasıp kavuran şiddet çığırtkanlığına karşı bir haykırış niteliğinde olan ve en iyi siyasi romanlardan biri kabul edilen Ecinniler’i yazarken maddi sıkıntıya düşer. Yayıncısının gönderdiği para ile Rusya’ya döner ve romanı 1872’de tamamlar.

Böylece tekrar aydın toplantılarında boy gösterir. Bu arada kitaplarının yayın sürecini üstlenen karısı sayesinde ellerine para geçmeye başlar. 1875’te yazdığı Delikanlı’da evlilik dışı bir çocuğun babasının sevgisini kazanmak için gittiği Petersburg’da yaşadıkları anlatılır.

1880’de Puşkin’in ölüm yıl dönümünde yaptığı konuşma dünya çapında tanınırlığını üst seviyeye taşır. Rusya’nın insanlık tarihindeki rolüne dair görüşleri seçkin dinleyici kitlesinin duygularını bile ayağa kaldırır. Bu konuşma daha sonra “Puşkin Konuşması” adıyla yayınlanır.

Ömrünün son demlerini Petersburg yakınında küçük bir kasaba olan Staraya Russa’da karısı ve çocuklarıyla birlikte geçirir. Yürüyüşlerle ve roman çalışmasıyla geçen buradaki düzenli yaşamı içinde, yazıcılığını üstlenen karısının yardımıyla son romanı Karamazov Kardeşler’i bitirir.

Dostoyevski’nin son romanı olan Karamazov Kardeşler, çıkarcı ve şehvet düşkünü bir babanın, her biri ayrı annelerden olma dört oğlunun sevgi, nefret, günah ve tutkuları çerçevesinde sürüp giden bir inanç arayışını, Tanrı’ya ulaşma çabasını temel alır.

1881 yılının Ocak ayında bir ciğer kanaması sebebiyle yatağa düşer. 9 Şubat 1881 tarihinde hayata veda eder. Üç gün sonra Dostoyevski için yapılan ve adeta toplumsal bir gövde gösterisine dönüşen cenaze törenine yaklaşık otuz bin kişi katılır.

Jordan Peterson, neden Dostoyevski okumamız gerektiğini Suç ve Ceza romanındaki karakterlerin psikolojik derinliği üzerinden anlatıyor:

Irwin Weil anlatıyor: Hapisten yeni çıkmış, borç batağındaki Dostoyevski meşhur romanlarından birini nasıl bir ayda yazdı? Bu olay, hayatında nasıl bir dönüm noktası oldu?

Rowan Williams anlatıyor: Dostoyevski'nin Karamazov Kardeşler romanını bu kadar derinlikli kılan nedir?

Dostoyevski üzerine yazılan biyografik metinlerden Türkçeye çevrilen bazıları için bkz.
- Joseph Frank: Dostoyevski (Çağının Bir Yazarı)
- Henri Troyat: Dostoyevski
- Edward Hallett Carr: Dostoyevski

Meraklısı için Notos edebiyat dergisinin 15. sayısı René Wellek, D.H. Lawrence, Demir Özlü, Irwing Howe, Sabri Gürses, Georg Lukács, A. Ömer Türkeş, Marcel I. Weinreich’ın yazılarının yer aldığı "Dostoyevski: Daha 1000 Yıl Okunacak" dosya konusuyla çıkmıştı.

Yer yer sakin, yer yer çalkantılı hayatıyla dünya edebiyatına pek çok şaheser bırakan, Rusya’nın kendi çağdaşları arasındaki yenilikçi ismi Fyodor Mihayloviç Dostoyevski’yi ölümsüz eserleri ışığında saygıyla anıyoruz…

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski paylaşımını arkadaşımız İlker ASLAN hazırladı.

Çok teşekkür ederiz.

Emeğini, zihnini, okumalarını bizimle paylaştığı için.