Thread by @IAAAAI3

🔔Inoiz galdetu al diozue zuen buruei zelan egiten ziren elizetako kanpaiak Erdi Aroan? Gaurko #ArkeologiaOstegun-ean azalduko dizuegu.

⛪Horretarako, bi teknika ezberdin aipatuko ditugu: "Teofilo" (XIII. mendea) eta "Biringuccio" (XV-XVI. mendeak). Izen bitxi hauek, kanpai hauen ekoizpenari buruzko eskuliburuak sortu zituzten bi fraideren izenei dagokie.

Teofilo Lombardo monje alemaniar bat izan zen. De diversis De la Pirotecnia izeneko tratatu bat idatzi zuen, XIII. mendearen hasieran.

Bestalde, Vannoccio Biringuccio metalurgiko italiarrak pirotekniarenDe la Pirotecnia tratatua idatzi zuen, 1540an argitaratu zelarik.

🏗️Bi teknika horiek Italiako arkeologia-testuinguruetan dokumentatu ziren. Alde batetik, "Teofilo" teknika edo argizarizko kanpai faltsuarena, IX. mendetik XIII. mendera arte erabilia; bestetik, "Biringuccio" teknika edo buztinezko kanpai faltsuarena,

XIV. mendetik aurrera garatua eta XV. mendean erabilitako teknika bakarra izanik.

Gasteizen bi adibide aurkitu dituzte: bata Santa Maria katedraletik gertu eta bestea San Bizente elizatik gertu.

Lehenengo teknika Echauri plazako indusketetan aurkitu zuten. Teknika horrek hainbat fase zituen:

1. Modelatzea. Lehenik eta behin, kanpai formako buztinezko nukleo bat egiten zen. Gero, argizarizko kapa edo kanpai faltsu bat zabaltzen zen, eta haren lodierak zehazten zuen

egingo zen kanpaiaren lodiera. Zati honek osatzen zuen kanpaiaren kanpoaldea, eta hor jartzen ziren zegozkion inskripzioak. Ondoren, lokatz eta lastozko geruza berri batez estaltzen zen,

kanpoko moldea zumitzezko egitura batez indartzen zuten eta mihiarentzako kakoa eta metala sartzeko zuloaegiten zuten.

2. Egosteko hobiaren eraikuntza. Moldea lehor zegoenean, zulo bat egiten zuten, hau egozteko. Bere oinarrian, harrizko eta/edo buztinezko blokez osatutako zokalo biribil bat egiten zuten.

Zokalo honek gurutze formako espazio ireki bat zuen, moldea egosteko erregaia izango lukeena, airea kargatzeko eta igarotzeko espazio ireki batekin batera.

3. Moldea hobira jaistea. Itunak dioenez, hobia bete eta hustu egiten zen, baina hori ez da dokumentatu San Bizenten. Ziurrenik, espeka bat edo espeka-sistema bat erabiliz jaitsiko zen.

4. Moldearen lehen egosketa. Moldea zokaloaren gainean egotean, nukleoa barrutik egosiko litzateke. Lan honen bidez nukleoa egosi eta kanpai faltsuaren argizaria urtzen da, moldearen oinarritik irtetzen zelarik.

5. Moldearen bigarren egosketa. Kanpoko moldea egotsiko litzateke berehala, horren eta hobiaren pareten arteko espazio guztia egurrez betez.

6. Hobiaren betetzea. Egosketa amaitzean, ikatz-hondarrak ateratzen ziren eta zuloa lurrarekin eta harearekin betetzen zen, goiko zonaldean metala isurtzeko irekidura bat utziz. Lurra gogor zapaltzen zen, lehertu ez zedin eta gurutzearen besoak ixten ziren.

7. Galdaketako labearen eraikitzea. “Labe purgatorioak” deitzen ziren labe bat edo gehiago eraiki zitezkeen. Kamara bakarra zuten, eta bertan erregaia zein brontzearen galdaketarako erabiltzen zen arragoa kokatzen ziren. San Bizenteren kasuan ez da labearen arrastorik aurkitu.

8. Metal urtuaren isurtzea. Brontzea urtua zegoenean arragoa moldera eraman eta isuri egiten zen. Beste aukera bat labea hobiaren ertzean eraikitzea zen, galdatutako brontzea zuzenean moldearen gainean isurtzeko.

9. Moldearen suntsipena eta kanpaiaren altxatzea. Multzo osoa hoztu ondoren, bizpahiru egun behar ziren lurra zulotik atera eta moldea hausteko. Kanpaia altxatu eta zuloa estaltzen zen.

Landatxo Hegoaldeko kanpai hau, ziuraski, XIII. mendearen lehen erdikoa izango da.

Santa Maria plazan Beringuccio 1 teknika erabiltzen duten 7 kanpai aurkitu dira.

Kanpai txikien modelatzea aurrekoaren antzekoa izango litzateke, baina arra, gezurrezko kanpaia eta handienen kanpoko moldea "terraila" duen tornu batean egingo lirateke. Barruko arra buztinez, teilaz eta/edo adreiluz egiten zen,

metalezko zumitzez edo sokaz sendotuta, eta lokatzezko geruzak jartzen zitzaizkion gainean, "terraila"ren biraketaren bidez modelatzen zirenak. Pieza mugikor hori erdiko ardatz baten gainean finkatzen zen. Behin molde hori eginda, buztinezko kanpai faltsu bat egiten zen.

Ondoren, kanpaia buztinez eta beste material batzuez estaltzen zen kanpoko moldea sortzeko.

Arra, kanpai faltsua eta kanpoko moldea geruza ezberdinak egin ahala egosten ziren, horien barruan sua eginez.

Moldea lehortu ondoren, kanpoko moldea altxatzen zen polea bat erabiliz, eta buztinezko kanpai faltsua kentzen zen. Kanpaiaren heldulekuetarako eta mihiarentzako kakoaren moldeak eta brontzea sartzeko eta gasen irteerarako zuloak egiten ziren.

✖️Ondoren, oinarrian gurutze greko formako ebakidura bat zuen zulo bat egiten zen. Moldea jaisten zen (arra+kanpoko moldea) eta zapaldutako lurraz betetzen zen.

🔥Galdatzeko labea egiten zen. Biringucciok batzuk aipatzen dituen arren, eraginkorrena "reverbero" izenekoa zen; altuera ezberdineko bi kamera zituen eta hodi bat edo gehiago erabiltzen zituen beroa transmititzeko. Beheko ganberan erregaia zegoen eta goikoan metala.

Metala moldean isurtzen zen eta, bi egunen ondoren, lurra atera, moldea hautsi eta kanpaia lortzen zen.

Teknika hau XV. eta XVI. mendeen artean erabili zen.

🔔Bi kanpai aurkitu dira Santa Maria plazan eta atzeko kantoian, dorrearen oinean. Kasu horietarako, Biringuccio 2 teknika erabili zen, kanpai handiagoak egiteko.

Aurrekotik 2 alderditan bereizten zen:
- Modelatzeko tornu bertikala erabiltzen zuten.
- Dirudienez, moldea hobira jaisteko, beste kasuetan erabilitako polea sistemaren ordez, hobia betetzeko eta husteko sistema bat erabiltzen zen.

Gasteizen aurkitutakoak 4m-ko diametroa eta beste horrenbeste metroko altuera izango lituzke, ezagutzen den handienetako bat. Ideia bat egiteko, Iruñeko katedraleko "Maria" kanpaiak 2,50m-ko diametroa du eta 10 tona inguru pisatzen du.

Azkenik, Biringuccio 3 teknika izango genuke, adibide bakarra aurkitu delarik. Kanpai txiki baterako erabiliko litzateke, eta moldearen egosketa hobiaren albo batean egongo zen errekuntza-ganbera batean egingo litzateke.

Biringuccio teknika Teofilo teknika baino merkeagoa zen, eta kanpai bat baino gehiago sortzea ahalbidetzen zuen hobi bera erabiliz, kanpai handiagoak sortzeaz gain.

✖️Bestalde, hobiaren oinarrian zegoen gurutzeak izaera sinbolikoa izango zuela dirudi, elementu babeslea izan zitekeelarik, ez baitzen batere praktikoa.

Azkenik, aipatzekoa da Arabako beste leku batzuetan kanpai-ekoizpenaren beste adibide batzuk aurkitu direla, hala nola Rivabellosan (San Martin eliza) edo Trebiñun (Maria Diez de Ure plaza).

Hemendik aurrera, kanpandorre baten goialdera begiratzean, bertan dauden kanpaiak zein teknikarekin egin diren galde diezaiokezue zuen buruari.

Bibliografia eta irudiak: academia.edu/43333761/La_fu…

academia.edu/2417331/_Resul…

academia.edu/2417554/_Excav…

@threadreaderapp unroll please