Thread by @musademei_efkar

NAKT İLMİ VE İ'CÂM
(ARAPÇADA BENZER HARFLERİ NOKTA İLE AYIRMA)
“Nakt"
( النقط )
sözlükte, “harfi noktalamak, harfe nokta koymak” anlamında “nakata’l-harfe yenkutuhû"
( نقط الحرف ينقطه )
fiilinin masdarıdır. İsmi “nokta"
( النقطة )
dır. Çoğulu “nukat"
( النقط )

ve “nikât"
( النقاط )
gelir. Yine şeddeyle “nakkata tankîtan"
( نقط تنقيطا )
diye de söylenir. [el-Halîl, el-Ayn, 5/105; İbn Düreyd, el-Cemhere, 3/115; el-Cevherî, es-Sıhâh, 3/1165; İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 9/294-295 (n-k-t نقط maddesi).]

Terim olarak “Nakt"
( النقط )
kelimesi, Arap kültüründe iki mânâda kullanılmıştır.
[el-Mârğınî, Delîlü’l-Hayrân, s. 321; İzzet Hasan, Dânî’nin Kitâbü’l-Muhkem’inin Tahkîki’nin Mukad-dimesi, s. 26.]

1- Şeklen benzeşen harfleri birbirinden ayırt etmek için “naktu’l-i‘câm" (i‘câm’a yönelik noktalama)".
Dânî der ki: “Nakt, Arap literatüründe harfleri kendi semtinde noktalamak demektir.” (el-Muhkem, s. 35.)

Cevherî de şöyle der: “Acm
(العجم),
siyah (mürekkep) ile noktalamak demektir, tâ (ﺕ) gibi ki üzerinde iki nokta bulunur. “A‘cemtü’l-hurûfe"
(أعجمت الحروف)
denilir, “harflere nokta koydum”.

“Ta‘cîm"
(التعجيم)
de bu “İ‘câm"
( الإعجام)
la aynı anlamdadır.
[es-Sıhâh, 5/1981. Ayrıca bkz. el-Ezherî, Tehzîbü’l-Luğa, 10/25; İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 15/282 (a-c-m عجم maddesi).]

Şeklen benzeşen harfleri ayırt eden noktalamanın (i‘câm)ın aslına dair görüşler muhteliftir. Geçmiş âlimlerden, bu i‘câm noktalarının harflerle beraber (eş zamanlı olarak) ortaya konduğunu söyleyenler vardır.[ez-Zeccâcî, el-Cümel, s. 272; Hacı Halife, Keşfü’z-Zunûn, I/712.]

Bazıları i‘câm’ın vaz‘ını Âmir b. Cedere’ye nisbet eden bir rivâyet nakleder. İbnü’n-Nedîm’in zikrettiğine göre “ilk Arapça yazan, Bevlân’dan üç şahıstır. Bevlân, Enbâr’da sâkin bir kabiledir. Bunlar bir araya gelmiş, tek ve bitişen harfleri icad etmişlerdir.

Bunlar Mürâmir b. Mürre, Eslem b. Sidre ve Âmir b. Cedere’dir… Mürâmir şekilleri vaz‘etmiş, Eslem (ayrı yazılacakları) ayırıp (bitişik yazılacakları) bitiştirmiş, Âmir de i‘câm’ı ortaya koymuştur.”
(el-Fihrist, s. 7.)

https://twitter.com/musademei_efkar/status/1333537626201141249?s=19

İ‘câm noktalarının harflerle beraber (eş zamanlı olarak) ortaya konduğunu gösteren herhangi bir delil mevcut değildir. Genel kabul, Arap yazısının uzun bir müddet, şeklen benzeşen harfleri ayırt eden noktalar olmaksızın işaretsiz olarak kullanıldığı yönündedir.

@6ori8 kardeşimizin bu tweeti buna güzel ve latif bir misal teşkil ediyor;
"اں العرٮ ڡدٮما ڪاٮوا لا ٮسٮحدموں الٮڡاط ، واٮٮ ڪدلڪ ٮمڪىڪ اں ٮڡرا مڡاطع ڪامله ٮدوں ٮڡاط ڪما ڪاں ٮڡعل العرٮ الڡدامى،وڪاٮوا ٮڡهموں الڪلماٮ مں سٮاٯ الحمله، واٮسط مٮال على دلڪ اٮڪ ٮڡرا هدا الڪلام ٮدوں ٮڡاط"

Bu konuya ışık tutan birçok İslâmî yazıt bulunmaktadır.

https://twitter.com/musademei_efkar/status/1261305167565160448?s=19

Öyle anlaşılıyor ki, kâtipler harfleri noktalamaya ancak İslâm’dan sonra başvurmuşlardır. Fakat bunun için belli bir tarihin verilmesi ve bunun belli bir şahsa nisbeti zordur.

Çünkü bunu Nasr b. Âsım’a (v. 90) nisbet eden rivâyette sıkıntı vardır ve keşfedilen/bulunan yazıtlar ve kitâbeler bu rivâyetle çelişmektedir.

Mesala bu yazıt hakkında

https://twitter.com/musademei_efkar/status/1351652962968489988?s=19

şöyle denmektedir; "Dikkate değer özelliklerinden biri, birkaç ünsüz üzerinde aksan işaretlerinin, yani aynı formdaki harfleri birbirinden ayıran noktaların bulunmasıdır.

Bunlar ن, ز, ت, ف ve ش'dir.
Onların tarzı tam olarak çağdaş kullanıma karşılık gelir."
islamic-awareness.org/history/islam/…

Tashîf kitapları yazan müellifler, Arap yazısında tashîf’in Abdülmelik b. Mervân’ın hilâfeti döneminde (h. 65-86) yayıldığını, bunun üzerine, Irak’ta h. 75-95 yılları arasında valilik eden Haccac b. Yusuf es-Sekafî’nin kâtiplerini çağırıp onlardan,

şeklen benzeşen (ve dolayısıyla karıştırılan) harfler için bir takım ayırıcı/mümeyyiz alâmetler icad etmelerini istediğini, onların da tekli, ikili ve üçlü noktalar vaz‘ettiklerini ifade eden bir rivâyet naklederler.

Bunu yapanın Nasr b. Âsım (v. 90) olduğu da söylenir.
[Hamza el-İsfahanî, et-Tenbîh alâ Hudûsi’t-Tashîf, s. 27; Ebû Ahmed el-Askerî, Şerhu mâ Yakau fîhi’t-Tashîf ve’t-Tahrîf, s. 13; es-Safedî, Tashîhu’t-Tashîf ve Tahrîru’t-Tahrîf, s. 13-14; İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, I/344.]

Bu rivâyet i‘câm noktalarının Arap yazısında h. 75 yılından sonra kullanıldığını göstermektedir ki bu, Haccac’ın Irak’a vali olduğu senedir. Nasr b. Âsım’ın vefat tarihi olan h. 90 senesi de söylenmiştir.

Arap yazısında benzeşen harfleri temyiz için i‘câm noktalarının kullanılmış olduğu dönemi sınırlayan yukarıdaki tarih, h. 75 yılı öncesine giden, bulunmuş şu kadîm Arapça yazıtlar ve kitâbelerle çelişmektedir:

1- Hicrî 22 senesine ait Arapça bir kitâbenin üzerinde bulunduğu berdiyye/papirüs. Bu kitâbede, üzerlerinde i‘câm noktaları olan beş harf dikkat çeker.
Bunlar şîn (ش), ze (ز), zâl (ذ),hâ (خ) ve nûn (ن)’dur.

Ne var ki bu kitâbenin tarihlendirilmesi hususunda son söz henüz söylenmemiştir.

2- Hicrî 58 senesine ait Seddü’t-Tâif nakşı. Bu kitâbede noktalı yedi harf görülmektedir.
Bunlar bâ (ﺏ), tâ (ﺕ), yâ (ﻱ), sâ (ﺙ), nûn (ن), fâ (ﻑ) ve hâ (خ)’dır.

3- Hicrî 64 senesine ait, Irak’taki Hufnetü’l-Übeyyız Vâdisi nakşı. Bu kitâbede bir veya iki yerde noktalanmış üç harf görülür.
Bunlar bâ (ﺏ), yâ (ﻱ) ve sâ (ﺙ)’dır.

4- Hicrî 72 senesine ait, Kubbetü’s-Sahra kitâbesi. Bu kitâbede de üç harfin noktası görülmektedir.
Bunlar tâ (ﺕ), kâf (ﻕ) ve yâ (ﻱ)’dır.
Bu kadîm Arapça kitâbelerde i‘câm noktalarının mevcûdiyeti bizi, bazıları hakkındaki görüş ne olursa olsun,

harfleri noktalama işini, h. 75 senesiyle başlayan Haccac’ın Irak valiliği döneminde, Nasr b. Âsım el-Leysî’ye nisbet eden rivâyetin şüpheli olduğu sonucuna götürür. Lâkin Nasr b. Âsım’ın bu mevzuyla alâkasını da görmezden gelemeyiz.

Çünkü Arapça kaynaklar Mushafların noktalanması ve harflerin i‘câmı işini ona nisbet ederler. Hattâ ona “Nasru’l-Hurûf” diye de lakab verilmiştir.

Nitekim Câhız, Ensâr adlı kitabında Nasr b. Âsım’dan “Kendisine ‘Nasru’l-Hurûf = Harflerin Yardımcısı’ denilmekteydi” diye bahseder.
[İbn Atiyye’den naklen, Tefsîr’inin Mukaddimesi, s. 275.]

Bu lakap onun, bir zamanların kaynaklarının çok sınırlayıcı bir tarzda izah ettiği, Arap harflerine mahsus mühim bir iş icrâ ettiğini gösteren bir lakaptır.

Arap yazısında i‘câm noktalarının ilk çıkışına dair söylenenlerin hülâsası şudur: Hicrî birinci asırda, şeklen benzeşen harfleri noktalama sisteminin tamamlanmış ve bunun başlangıcı en azından bu asrın ortalarına kadar gitmektedir.

Zeyd b. Sâbit’e (Radıyallahu Anh) ref‘ ettiği bir haberde şöyle demiştir:
“Bir taşa
( سسرها ولم سس)
yazıldı.
Zeyd b. Sâbit’e bakıyordum.
Şîn (ش), zây (ز)’a dört nokta koydu ve hâ (ھ) ile (بنسنه) yazdı.”

Bu rivâyetin isnâdı munkatı‘dır. Eğer doğru ise bu, hicrî birinci asrın ilk yarısında i‘câm noktalarının varlığına delâlet eder.
[Ferrâ, Meânî’l-Kur’ân, I/172-173.]
Arap dili ve Kur’ân kıraatı bilginlerinin Arap yazısı alâmetleri mevzuuna, (yani) bu alâmetlerin delâletlerini ve

nasıl kullanılacaklarını izaha yönelik ilgi, hassâsiyet ve emekleri büyüktür. Bu alâka o dereceye varmıştır ki, bu mevzuya dair müstakil kitaplar telif edilmiş, ana konuları ile birlikte bu mevzû, (başlıbaşına bir) “ilim/disiplin” kabul edilmiştir.

Ayrıca @edipyuksel'in belirttiği üzere

https://twitter.com/edipyuksel/status/1399953439770165252?s=19

bazı kadim mushaflarda ve Tübingen Mushaf’ında yer yer şeklen benzer olan harfleri birbirinden ayırmak üzere konmuş noktalar görülmektedir.

Bunlar ب ve ن gibi harflerin altına ve üzenine bir, ت’nin üstüne ve ي’nin altına üstüste ikişer olmak üzere hafif sola eğimli kısa çizgiler şeklindedir, bugünün fetha veya kesresine benzer işaretlerdir.

ث harfinin üzerindeki işaret ise üstüste üç çizgi şeklindedir.

https://twitter.com/musademei_efkar/status/1361771136900595715?s=19

Bu konuda ek bilgi;

https://twitter.com/musademei_efkar/status/1324746068043747328?s=19

2- Fetha (üstün)için harfin üstüne,zamme (ötre) için harfin önüne ve kesra (esre) için harfin altına başka renkte bir mürekkeple birer nokta koyduğunda Ebû’l Esved ed-Düelî’nin usûlünü ortaya koymuş olduğu“naktu’l-i‘râb (i‘râb’a yönelik noktalama)”.
[ed-Dânî, El-Muhkem,s.4,6-7.]

İşte bu, Arap yazısında harekelerin gösterilmesi hususunda en kadîm usûldür.

https://twitter.com/musademei_efkar/status/1328075277520564224?s=19

Buraya kadar sabırla okuyabilenlere teşekkür ederim.
Özellikle buraya kadar okuyanlar görüşlerini paylaşırsa sevinirim.
#Anket
Bu paylaşım;