Thread by @MaciekKong

W 1613 roku w Amsterdamie została wydana mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego, od jej pomysłodawcy zwana "mapą radziwiłłowską".

Uważana za arcydzieło sztuki kartograficznej. Pod względem precyzji i dokładności przewyższa wszystkie późniejsze mapy aż do końca XVIII w.

⬇️⬇️⬇️

1/

Potrzebę wykonania dokładnej mapy Wielkiego Księstwa, zgodnej z ówczesnymi standardami, dostrzegł ok. 1595 r. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, zwany "Sierotką", marszałek wielki litewski i później wojewoda wileński, pan na Ołyce i Nieświeżu, książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

2/

Radziwiłł, główny pan na Litwie, zebrał zespół, który miał przygotować plan.

Weszli do niego min. angielski matematyk i jezuita Jakub Bosgrave oraz wojewoda kijowski książę Konstanty Wasyl Ostrogski (ryc.), główny pan na Ukrainie.

Rysunki miał sporządzić Tomasz Makowski.

3/

Tomasz Makowski był dworzaninem Radziwiłła. Był rysownikiem i sztycharzem.

Zespół pracował do 1599, a główną pracę - zebranie pomiarów i główny rysunek - wykonał Makowski. Stąd mapa bywa też nazywana też "mapą Makowskiego".

Zdj. - popiersie T. Makowskiego w Nieświeżu.

4/

Przygotowanie mapy wymagało olbrzymiej pracy merytorycznej i erudycyjnej. Co prawda wcześniej powstały już jakieś mapy WKL, ale były one dość prymitywne.

Zespół korzystał min. z dokumentów "pomiary włócznej", reformy rolnej przeprowadzonej w 1547 roku przez królową Bonę.

5/

Zespół ukończył prace w 1599 roku. Teraz pozostało wydanie drukiem. Okazało się to niełatwe.

Pierwsze próbne wydanie - niezachowane - miało miejsce w 1603 r. w Gdańsku lub w nawet Nieświeżu (ryc. T. Makowskiego).

Była to jednak klapa. Wydawcy należało szukać w Holandii.

6/

Niewątpliwie na pocz. XVII w. najwybitniejszym wydawcą map na świecie był Willem Janszoon Blaeu (na ryc.).

Jego mapy świata, obejmujące Europę i Ameryki, stały się niemal ikoniczne. I do dziś są powielane w tysiącach reprodukcji.

Blaeu wydał mapę Radziwiłła w 1613 roku.

7/

Willem Blaeu zatrudniał najlepszych kartografów, grawerów i sztychowników.

Miedziane płyty z mapą WKL wykonał Hessel Gerritsz, uważany za najwybitniejszą postać złotego wieku niderlandzkiej kartografii.

Tutaj jego mapa wykonana dla cara Borysa Godunowa, wydana rok później.

8/

Wydana w 1613 r. mapa radziwiłłowska składała się z dwóch części.

Pierwsza z nich to właściwa mapa Wielkiego Księstwa oraz ziem z nim sąsiadujących. Obejmowała obszar od Wisły do Dniepru i od Dźwiny po Dzikie Pola.

Później wydawano ją jako oddzielną mapę (ryc. wyd. 1635).

9/

Obok samej mapy WKL, w pierwszym wydaniu, znajdował się też schemat dolnego Dniepru (ryc), później wydawany oddzielnie.

Zgodnie z założeniem Radziwiłła, mapa miała bowiem pokazać nie tylko obszar WKL po unii lubelskiej, ale też całe terytorium historycznie z nim związane.

10/

Pod mapami w wydaniu z 1613 r. znajdował się też dokładny opis geograficzny i etniczny.

Tytuł mapy mówi o ambicjach "Sierotki". Mapa pokazywała nie tylko horyzont WKL, ale też "krainy sąsiednie", min. Prusy, Kurlandię, część Mazowsza i Małopolski oraz niemal całą Ukrainę.

11/

Skąd taki rozmach? Po unii lubelskiej z 1569 terytorium WKL znacznie się zmniejszyło. Ale już wcześniej ciągnęły się spory graniczne między Litwą a Koroną, które po Lublinie nie ustały.

Mapa radziwiłłowska zawiera stare i nowe granice WKL, co dla nas jest dziś bardzo cenne.

12/

Treść mapy składa się z trzech warstw:

1. fizjograficznej - rzeki, lasy, góry
2. kulturowej - 1020 miejscowości, krainy
3. historycznej - dodatkowe opisy i infografika

Mapa ukazuje nam Rzeczpospolitą po unii lubelskiej, jaką rzeczywiście była w oczach jej mieszkańców.

13/

Rzućmy zatem okiem na kilka fragmentów mapy radziwiłłowskiej

Zwłaszcza interesujące są te, które mówią, jak wyglądała "mapa mentalna" mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego i reszty Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII w.

Tutaj - okolice Wilna, stolicy WKL.

14/

Przede wszystkim rzuca się w oczy, że mieszkańcy WKL patrzyli na wspólne polsko-litewskie państwo ze swojej, litewskiej perspektywy. Nie oznaczało to automatycznie "separatyzmu". Po prostu "Litwa first".

Mapa też mocno uwypukla rolę Radziwiłłów, kosztem nawet innych rodów.

15/

Ciekawy opis można znaleźć obok samego Wilna. Czytamy, że podwileński Kiernów był "pierwszą stolicą" WKL.

To polemika z historiografią białoruską, która uważała za pierwszą stolicę Litwy Nowogródek, siedzibę Mendoga.

Jak widać, wersja z Kiernowem była bardziej "litewska".

16/

Przy Nowogródku nie znajdziemy wzmianki o jego prastarej roli.

Na szczęście, "gród zamkowy nowogródzki" miał szczęście i wydał Wieszcza, który przypominał często o jego historii.

Warto też tu zauważyć, że nazwy rzek podane są również w wersjach ze źródeł klasycznych.

17/

Rzeki odgrywały chyba główną rolę w całej historii Polski. Były również ważne dla WKL, zarówno jako granice, jak i główne szlaki transportowe.

Mapa wyróżnia zwłaszcza dwie - Dźwinę i Dniepr. Tą pierwszą (ryc.) wywożono w świat produkty z Litwy, tą drugą z Ukrainy.

18/

Dźwina była kluczową magistralą dla gospodarki Litwy, a Ryga - u jej ujścia - oknem na świat. Choć więc Ryga leżała poza Litwą, to na mapie odgrywa ważną rolę.

To analogia z Wisłą i Gdańskiem dla Korony.

A obok - Kircholm, miejsce bitwy z 1605 (mapę ukończono wcześniej).

19/

Drugą rzeką na mapie jest Dniepr. To najważniejsza rzeka w historii Rusi.

Dołączony schemat dolnego Dniepru (poza terenem WKL) zawierał nie tylko plan niebezpiecznych porohów, ale też opisy o treści etnograficznej i militarnej.

Na zbliżeniu wyspa Chortyca.

20/

Analiza sieci rzecznej zamieszczonej na mapie oraz położenia miejscowości wskazuje bardzo wysoką dokładność.

Jedyny wyjątek stanowiło Polesie. Z opisu wynika, że dokładne pokazanie wód na błotach poleskich było niemożliwe.

Już wtedy ta kraina była ewenementem.

21/

Na południe i zachód od Polesia znajdowały się ziemie, które po sejmie litewskich zostały włączone do Korony. To Podlasie oraz ziemie Ukrainy. Mapa przedstawia je bardzo dokładnie.

Tutaj "stara" granica przebiega przez Podlasie, gdzie Radziwiłłowie mieli wiele posiadłości.

22/

Za zachodzie mapa kończy się na Wiśle, więc zahacza też o sporą część Mazowsza z Warszawą. Nie jest to temat mapy, więc nie znajdziemy dużo szczegółów.

To tylko pokazuje, że zachodni sąsiedzi nie byli dla Litwinów zagrożeniem (w odróżnieniu od wschodnich).

23/

Na mapie znalazła się też Małopolska z Krakowem.

Chociaż trzeba przyznać, że ani stara, ani nowa (od 1596) stolica nie zostały wyróżnione na mapie, tak jak choćby Wilno. Zresztą "przeniesienie stolicy" było aktem nieformalnym i długotrwałym.

24/

A tu rzut oka na Ruś Czerwoną, Wołyń, Podole i Pokucie. O ziemie te toczyła się rywalizacja polsko-litewska jeszcze za Kazimierza Wielkiego.

Ruś Czerwona (lub po prostu Ruś) i Podole należały do Korony od dawna. Jednak większość Wołynia była Koronna zaledwie od 30 lat.

25/

W XVI wieku jednak pod nazwą Wołyń kryło się coś więcej niż dzisiaj.

Jest tu bowiem Wołyń Bliższy (Wolynia Citerior) i Wołyń Dalszy (Volynia Ulterior). Ten drugi "zwany też jest jako Ukraina lub Niż".

Na mapie radziwiłłowskiej po raz pierwszy pojawia się nazwa Ukraina.

26/

Na południe od "Ukrainy" widoczne są już tylko Dzikie Pola, po jednej i drugiej stronie Dniepru.

Na różnych mapach z epoki Dzikie Pola występują pod różnymi łacińskimi nazwami, które są tłumaczeniem polskiej nazwy.

Infografika wskazuje, że jest to obszar walk z Tatarami.

27/

Jednak najwięcej opisów i grafik związanych z walkami znajduje się na północnych i wschodnich rubieżach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Znajdziemy tam wzmianki o wojnach z Moskwą toczonych przez Zygmunta Augusta i Stefana Batorego.

Oto zbliżenie na Bramę Smoleńską.

28/

Od Smoleńska nadciąga ciągłe zagrożenie. Opis mówi: "Moskale najeżdżają, Litwini powstrzymują i odpierają".

Graniczna Miereja (tu nazwa z błędem) widzieć będzie w przyszłości wojska Poniatowskiego i... Berlinga (pod Lenino).

Zaś przy Orszy opis wspomina wiktorię z 1514 r.

29/

Nie inaczej jest na północy

Opis mówi: "Witebsk najbezpieczniejsza
twierdza przeciwko napadom moskiewskim".

Uła to miejsce zwycięstwa Radziwiłła "Rudego" nad wojskami kniazia Szujskiego (b. pod Czaśnikami) w 1564.

Zaś Połock zabrany przez Moskali, odzyskał król Stefan.

30/

Rubieże Rzeczypospolitej sięgają daleko na północny-wschód, aż do wyżyny Wałdaj, skąd wypływają wielkie rzeki - Dniepr, Dźwina i Wołga.

Całkiem blisko byliśmy Wołgi, prawda? ;)

Wieliż, Uświat, Jezieryszcze - oto "kresy", o których musieli myśleć Litwini i Koroniarze.

31/

Na koniec rzut oka na inną krainę sąsiadującą z Litwą, na Prusy.

Prusy właściwe to obszar między dolną Wisłą a dolnym Niemnem.

Wówczas podległe Rzeczpospolitej, część inkorporowana, część jako lenno. Na mapie nie ma rozróżnienia. Dla ówczesnych to były po prostu Prusy.

32/

Niezwykłe jest, że Litwini zadali sobie tyle trudu, żeby dokładnie odwzorować warmińsko-mazurskie jeziora i rzeki. Są bardzo dokładne.

Cóż, jeszcze za Kiejstuta i Olgierda Litwini uważali Prusy za dziedzictwo Giedymina.

Co ciekawe, na mapie nazwa Olsztyna jest po polsku!

33/

To tylko część ciekawostek z mapy Radziwiłła. Zachęcam Państwa do dalszych poszukiwań.

Mapy w jakości HD można obejrzeć tutaj:

WKL: raremaps.com/gallery/detail…
Dniepr: raremaps.com/gallery/detail…

Na koniec zbliżenie książęcego i królewskiego miasta - Kijowa. 💚

34/34