در وقفنامه مدرسه حکیم هاشم تهران که نمایی از در ورودی آن مشاهده می فرمایید، به جای مدرسه، عنوان «آخوند دان» به کار رفته است. واقف، یکی از علمای دوره صفویه به نام حکیم هاشم رازی بوده که مدرسه را در اواخر دوره شاه سلیمان صفوی ساخته و وقف کرده است. (۱/۱۵) 
مهر علامه مجلسی هم زیر وقفنامه هست. این مدرسه اکنون در کوچه تکیه دولت، روبروی ورودی شمالی بازار تهران در خیابان بوذرجمهری، متروک افتاده است. در کتیبه مدرسه که پس از بازسازی آن در زمان ناصرالدین شاه نصب شده و هنوز پابرجاست. نوشته شده: (۲/۱۵)
چو برگذشت ز هجرت هزار و یک صد و اند
حکیم بارع با فضل هاشم رازی
بنای مدرسه ای خواست برنهد که ز علم
رواج یابد شرع پیمبر تازی
به شهر طهران بنمود این خجسته بنای
که به سپهر برینش بود سرافرازی
(۳/۱۵)
حکیم بارع با فضل هاشم رازی
بنای مدرسه ای خواست برنهد که ز علم
رواج یابد شرع پیمبر تازی
به شهر طهران بنمود این خجسته بنای
که به سپهر برینش بود سرافرازی
(۳/۱۵)
به نظر می رسد شعور و ظرفیت جامعه ایرانی در چند صد سال پیش بالاتر از امروز بوده، برای جایی که قرار بوده شرع پیمبر تازی رواج دهد، کلمه آخوند دان به کار برده اند و نه به طلاب و روحانیت بر خورده و نه کسی گفته آخوند دان ما را یاد کاهدان و زباله دان می اندازد و توهین آمیز است. (۴/۱۵)
در دوره های بعد، من نشانی از واژه آخوند دان نیافته ام. احتمالا تنها در دوره صفوی باب بود و در دوره قاجار که نثر فخرفروشانه و در عین حال خرچنگ قورباغه و مغلوطی رایج شد که سرشار از اصطلاحات درست و غلط عربی بود، آخوند دان از یادها رفت. (۵/۱۵)
حوزه علمیه یا مدرسه علمیه که امروزه به جای آخوند دان به کار می رود، اصطلاحهایی معاصر با عمر کمتر از یکصد سالند. پیشتر به آنها مطلقا مدرسه می گفتند، هر کسی در هر رشته ای می خواست درس بخواند، در همین مدرسه ها بود. (۶/۱۵)
از زمان مظفرالدین شاه که مدارس جدید به سبک غربی بتدریج راه افتاد و با توسعه این مدارس در دهه های بعد، مردم برای اینکه بینشان فرق بگذارند به آنها مدرسه قدیمه و به اینها مدرسه جدید می گفتند. تا زمان انقلاب به کسانی که در حوزه درس خوانده بودند، می گفتند تحصیلات قدیمه دارند. (۷/۱۵)
کلمه تحصیلات مُدرّسی هم تا حدی به کار می رفت. ریشه اش به این بر می گشت که در همان دوران رواج مدارس جدید، به معلمین این مدارس، چه دبستان و چه دبیرستان و چه در مدارس عالیه (مدرسه های طب و حقوق و سیاسی و دارالمعلمین) معلم می گفتند. (۸/۱۵)
(کلمه استاد برای دانشگاهها از سال ۱۳۱۳ رایج شد که بعدا درباره اش خواهم نوشت) و به آنهایی که در مدارس قدیمه درس می دادند، مدرس. بعدا در دوره پهلوی (به گمانم از سال ۱۳۱۸) کسانی که در مدارس قدیمه تا پایان سطح درس خوانده بودند (پایان سطح در آن زمان، کتاب مکاسب بود) (۹/۱۵)
می توانستند امتحانی بدهند و در صورت قبولی، «دیپلم مدرسی» بگیرند و با آن به عنوان معلم در مدارس وزارت فرهنگ استخدام شوند یا به مشاغل دیگر بپردازند یا در دانشگاه ادامه تحصیل بدهند.
اصطلاحهای دیگری هم بود. مثلا من از دهه شصت به یاد دارم که ... (۱۰/۱۵)
اصطلاحهای دیگری هم بود. مثلا من از دهه شصت به یاد دارم که ... (۱۰/۱۵)
در مورد طلبه ای که در «مدرسه جدید» هم درس می خواند می گفتند در «مدرسه فرهنگ» هم درس می خواند. پدربزرگ من کلمه مدرسه را برای حوزه علمیه به کار می برد. وقتی می گفت فلان کس در مدرسه هم درس خوانده، منظورش این بود که تحصیلات حوزوی هم دارد. (۱۱/۱۵)
در دوره پهلوی کلمه مدرسه علمیه هم رایج شد (با مدرسه علمیه تهران در پیچ امین الدوله که از مدارس جدید بود اشتباه نشود) اما پس از انقلاب، کلمه حوزه علمیه جای آن را گرفت، در حالی که حوزه و مدرسه دو معنای متفاوت داشتند. حوزه اسم معنی و مدرسه اسم ذات است. (۱۲/۱۵)
معنای حوزه، چیزی مانند کلاس بود با این فرق که کلاس به معنای مادی و فیزیکی اش نبود. می گفتند حوزه درس فلان کس. حالا این حوزه درس می توانست در شبستان مسجد باشد یا در حجره ای در مدرسه یا در خانه اش. معنای دیگر و متأخرترش، مجموعه مدارس علمیه در هر شهر است. (۱۳/۱۵)
وقتی می گفتند حوزه علمیه قم، منظورشان دهها مدرسه علمیه در این شهر بود که حوزه علمیه را تشکیل می دهند.
آخوندها که به حکومت رسیدند به آخوند دانهایی هم که خودشان از آنها برخاسته بودند، رحم نکردند. اینکه چه بر سر حوزه آوردند و ... (۱۴/۱۵)
آخوندها که به حکومت رسیدند به آخوند دانهایی هم که خودشان از آنها برخاسته بودند، رحم نکردند. اینکه چه بر سر حوزه آوردند و ... (۱۴/۱۵)
پشت ظاهر آباد آن چه ویرانه ای به بار آوردند، نوشته مفصل جداگانه ای می طلبد. آنچه به این نوشته مربوط می شود، این است که اولیای امروز حوزه، هیچ شناختی از حوزه و تاریخ آن ندارند و به همین علت است که حتی در نامگذاریهای رسمی می نویسند: حوزه علمیه فیضیه یا حوزه علمیه امام صادق. (۱۵/۱۵)
