Thread by @SahilVastad

महाराष्ट्रातल्या ब्रह्मवृंदांनी शिवाजी महाराजांना राज्याभिषेक करायला विरोध केला, हे सत्य तर सर्वांना माहीतच आहे. चातुर्वर्ण्याच्या रचानेप्रमाणे व हिंदू धर्मशास्त्रप्रमाणे राजा होण्याचा अधिकार फक्त ब्राम्हणांना आणि क्षत्रियांनाच होता. शिवाजी शुर असला, त्याने राज्ये कमावले असले,

तरी तो राजा होण्यास पात्र नाही असे धर्ममत होते. काहींना त्याच्या क्षत्रियत्वाची शंका होती. आणि उरलेल्याना तो मुळात क्षत्रिय कुळातला असला तरी संस्कारक्षय झाल्याने क्षत्रिय राहिला नव्हता. शिवाजीची मुंज झाली नव्हती. मंत्रविधिसह लग्न झाले नव्हते. मग शिवाजी राजा कसा होऊ शकणार?

काही सनातनी धर्ममार्तंडांची त्यावरही कडी होती. ते सांगत होते,

"नंदांतम् क्षत्रिय कुलम्" नंद राजाचा अंत झाला तोच क्षत्रिय कुळाचा अंत होय. त्यानंतर कुणी क्षत्रिय उरलाच नाही. अकबराच्या काळी कृष्ण भट शेष याने 'शुद्राचार शिरोमणी' नावाचा ग्रंथ लिहिला.

त्याने असे प्रतिपादन केले की, परशुरामाने संपूर्ण पृथ्वी निःक्षत्रिय करून टाकली. आता हिंदू धर्मात रजतेजाचे व राजवंशाचे क्षत्रिय कोणीच उरले नाहीत. मग शिवाजीला राज्याभिषेक कसा करणार..?

महाराष्ट्रातल्या ब्रह्मवृंदांपैकी कुणी राज्याभिषेक करण्यास तयार नाही, म्हणून मग काशीचा गागाभट्ट आला व त्याने साग्रसंगीत राज्याभिषेक वैदिक पद्धतीने केला. तसे गागाभट्टाचे मूळ घराणे नांदेडचे, पण तो विद्वान ब्राम्हण काशीस होता. राजांनी त्याला व इतर ब्राम्हणांना प्रचंड दक्षिणा दिल्या.

यात काही अतिशयोक्ती असेल पण एक वर्णन असे आहे की, गडावर राज्याभिषेक समयी राजांनी ब्राम्हणांना दक्षिणा म्हणून इतके सोने दिले की त्यांना ते गडावरून खाली आणता येईना.

शिवाजी महाराजांचा पहिला राज्याभिषेक रायगडावर शके १५९६ ज्येष्ठ शूद्र त्रयोदशीस म्हणजे ६ जून १६७४ रोजी झाला

हे बहुतेक सर्वांना ठाऊक आहे. परंतु शिवाजी महाराजांचा आणखी एक दुसरा राज्याभिषेक झाला होता. तो पहिल्या राज्याभिषेकानंतर लगेच साधारणतः तीन महिन्यांनी ललिता पंचमीच्या दिवशी म्हणजे अश्विन शूद्र पंचमीस झाला होता.

निश्चलपुरी गोसावी या नावाचा कुणी यजुर्वेदी तांत्रिक गोसावी होता. पहिल्या राज्याभिषेकानंतर तो शिवाजी महाराजांना भेटला. दरम्यान पहिल्या राज्याभिषेकानंतर १३ दिवसांनी शिवाजी महाराजांची थोर आई जिजाबाई यांचे निधन झाले होते.

शिवाजी महाराजांचा सेनापती प्रतापराव गुर्जर लढाईत मारला गेला होता. शिवाजी महाराजांची एक पत्नी काशीबाई मृत्यू पावल्या होत्या. ह्या सर्व गोष्टी पहिला राज्याभिषेक करताना गागाभट्टाने चुका केल्या म्हणून घडल्या असे या निश्चलपुरीचे म्हणणे होते.

त्याने मुहूर्त बरोबर काढला नव्हता, उपदेवतांना संतुष्ट केले नव्हते, त्यांना बळीचे दान दिले नव्हते. त्यामुळे ह्या आपत्ती ओढवल्या असे त्याचे म्हणणे होते.शिवाजी महाराज व त्यांचे सल्लागार हे धर्मश्रद्ध व पापभिरू होते. त्या सर्वांना त्या काळातील जाणिवांच्या व ज्ञानाच्या मर्यादा होत्या.

त्यांनी निश्चलपुरी चे म्हणणे मान्य केले आणि मग पुन्हा दुसरा राज्याभिषेक झाला. पुन्हा उरल्यासुरल्या देवदेवतांना यज्ञ करून व दाने देऊन संतुष्ट केले गेले. ब्राम्हणांना पुन्हा दक्षिणा देण्यात आल्या. एकाच व्यक्तीचे दोन राज्याभिषेक झाल्याचे कुठेच ऐकिवात नाही.

अर्थात दोन दोन राज्याभिषेक करून आणि दोन दोन वेळा देवदेवता व ब्राम्हण पुरोहितांना संतुष्ट करूनही उपयोग झालेला दिसत नाही. राज्याभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांना स्वतः जेमतेम सहा वर्षेच आयुष्य मिळाले व तसे ते अकालीच मृत्यू पावले.

काळाच्या व तत्कालीन जाणिवांच्या मर्यादा लक्षात घेऊनच या दोन राज्याभिषकांकडे पाहायचे येवढेच तात्पर्य.....

संदर्भ - शिवाजी कोण होता?
(कॉ. गोविंद पानसरे.)

#Shivrajyabhishek
#शिवराज्याभिषेक
#शिवराज्याभिषेक_सोहळा