"शाहू महाराज यांनी खेड्यातील "कुलकर्णी" वतने नष्ट करून ब्राम्हणी वजन समाजातून कमी करण्यासाठी केलेले प्रयत्न." 👇
(भाग - १)
(भाग - १)
कोल्हापूर संस्थानात प्रत्येक गावात एक "कुलकर्णी" असायचे. यांचे वेतन क्षुल्लक असले तरी अनेक ब्राम्हण या कामासाठी तयार असायचे. गावचा पाटील हा "राजा" समजला जायचा पण हा राजा निरक्षर आणि अडाणी असल्यामुळे सर्व कारभार "कुलकर्णी" सांभाळायचे.
गावाचा महसूल, दप्तरे, जमिनींच्या नोंदी, सरकारशी होणारे पत्रव्यवहार. या सारख्या सर्व बाबी कुलकर्ण्यांच्या हाती असायच्या.
त्यावेळी सर्वोच्च पदावर इंग्रज होते. पण रयतेचा संपर्क ज्या लोकांशी यायचा ते प्रतिनिधी अधिकतर ब्राम्हण असायचे. त्यामुळे रयतेला हेच लोक सरकार वाटायचे.
त्यावेळी सर्वोच्च पदावर इंग्रज होते. पण रयतेचा संपर्क ज्या लोकांशी यायचा ते प्रतिनिधी अधिकतर ब्राम्हण असायचे. त्यामुळे रयतेला हेच लोक सरकार वाटायचे.
सरकारच यांच्या मुखातून बोलते आहे अशी समजून रयतेची होती. काही गावात तर कुलकर्णी सावकारीचे काम देखील करायचे त्यामुळे गरीब रयत सावकारीच्या बेड्यात अडकली जायची आणि गुलाम बनून राहायची.
"मुकुंदराव पाटील" या थोर सत्यशोधकांनी "कुलकर्णी लीलामृत" नावाचा अप्रतिम काव्यग्रंथ लिहिला. यामध्ये कुलकर्ण्यांचे कारस्थान एकूण 10 अध्याय, साते लीला मध्ये वर्णीला. हा काव्यग्रंथ प्रसिद्ध करण्यासाठी शाहू महाराजांची प्रेरणा आणि आर्थिक सहाय्य केले.
हा "कुलकर्णी लीलामृत" काव्यग्रंथ ब्राम्हण ब्यूरॉकर्सी ला खूप झोंबला. ब्राम्हण ब्यूरॉकर्सी चे प्रवक्ते न.चिं.केळकर यांनी "केसरी" या वृत्तपत्रात दोन अग्रलेख लिहिले. त्यात ते म्हणतात...
‘हे काव्य म्हणजे अमृतरूपी विष काही तरी सैतानी कृत्य करावयास अवतरले आहे. सत्यशोधक समाजाच्या दारूघरात बनलेली ही गोड व मसालेदार ब्राह्मणद्वेषाची दारू आहे व शाहू महाराजांच्या कृपेने ती अवघ्या तीन आण्यास एक बाटली याप्रमाणे मिळते आहे.’
मागासवर्गीय लोकांच्या उन्नतीसाठी शाहू महाराजांना "कुलकर्णी" ही खूप मोठी अडचण वाटत होती. त्यामुळे शाहू महाराजांनी मुंबई सरकारचे गृहसचिव रॉबर्टसन यांना पत्र लिहिले त्या पत्रात ते म्हणतात...
‘कुलकर्णी याचे गावात किती वजन असते व तो इतक्या क्षुल्लक वेतनावर काम करावयास का तयार असतो‚ हे आपणास माहीत आहेच. त्याच्या कारस्थानांमुळे त्याला बराच पैसा मिळतो व पैसा मिळविण्याचे त्याचे वाममार्ग अनेक आहेत. खेडूत हे अज्ञानी असल्यामुळे ते आपल्याच दयेवर अवलंबून असतात‚ हे तो जाणतो.
पण जर खेडुतांना लिहायला व वाचायला शिकविले तर त्याचे सर्व वजन खलास होईल. त्यामुळे मी जी सक्तीची मोफत शिक्षणाची योजना सुरू केली आहे‚ तिला स्वाभाविकपणे त्याची अनुकूलता नाही. मी ब्राह्मणी कारस्थानांचा बीमोड करण्यासाठी सरकारला कसे साहाय्य करीत आहे‚ याचीही त्याला पूर्ण कल्पना आहे.’
यासोबत शाहू महाराजांनी अजून एक पत्र गव्हर्नर लॉर्ड सिडनहॅम यांना लिहिले. त्यात शाहू महाराज म्हणतात...
'सरकारला कुलकर्ण्यांच्या कसबाची पूर्ण कल्पना आहे;टिळक पक्षाच्या सत्तेचे अधिष्ठान कुलकर्णी असून‚कुलकर्णी वतने नष्ट झाली तर खेड्यांतून ब्राह्मणी वजन कमी होईल;आणि म्हणून टिळकांचे होमरूल पक्षाचे कार्यकर्ते कुलकर्ण्यांच्या बाजूने आपल्यावर बेफाम हल्ले करीत आहेत.'
"लोकशाही", "लोकसंग्रह", "राजकारण", "केसरी" अशा ब्रम्हंवृंदांच्या वर्तमानपत्रात शाहू महाराजांच्या विरूद्ध हल्ले चढवले जाऊ लागले.
इंग्रज सरकार आणि कोल्हापूर संस्थान यांच्यामध्ये फळी निर्माण होईल यासाठी "कुलकर्णी" गावागावात प्रयत्न करू लागले. शाहू महाराज यांच्याविरूद्ध वर्तमानपत्रात लिहिले गेलेले लेख गावोगावी रयतेला वाचून दाखवले जाऊ लागले.
क्रमशः
क्रमशः
१. राजर्षी शाहू छत्रपती- एक समाजक्रांतिकारक राजा‚ पृ. २४५
२.राजर्षी शाहू छत्रपती‚ पृ. ३४४
३.कित्ता
४. राजर्षी शाहू छत्रपती, एक मागोवा. (डॉ.जयसिंगराव पवार)
२.राजर्षी शाहू छत्रपती‚ पृ. ३४४
३.कित्ता
४. राजर्षी शाहू छत्रपती, एक मागोवा. (डॉ.जयसिंगराव पवार)
