भारतातील बौद्ध स्थळांना जगासमोर आणणारे सर अलेक्झांडर कनिंगहॅम
----
सर अलेक्झांडर कनिंगहॅम यांचा जन्म २३ जानेवारी १८२३ रोजी लंडन मध्ये झाला. वयाच्या १९व्या वर्षी ते बेंगाल इंजिनियर्स मध्ये रुजू झाले आणि २८ वर्षे ब्रिटिश सैन्यात काम करत मेजर जनरल म्हणून निवृत्त झाले. १८३४
1)
----
सर अलेक्झांडर कनिंगहॅम यांचा जन्म २३ जानेवारी १८२३ रोजी लंडन मध्ये झाला. वयाच्या १९व्या वर्षी ते बेंगाल इंजिनियर्स मध्ये रुजू झाले आणि २८ वर्षे ब्रिटिश सैन्यात काम करत मेजर जनरल म्हणून निवृत्त झाले. १८३४
1)
मध्ये भारतात आल्यानंतर त्यांची भेट जेम्स प्रिन्सेप बरोबर झाली जिचे रूपांतर जिवलग मैत्रीत झाले. प्रिन्सेप त्यावेळेस अनेक शिलालेखांवर काम करत होता व लिपीचा शोध घेत होता. कनिंगहॅम देखील भारतीय इतिहासाची आवड निर्माण झाली.
ब्रिटिश सैन्यातील त्यांची कामगिरी जरी वाखण्याजोगी होती
2)
ब्रिटिश सैन्यातील त्यांची कामगिरी जरी वाखण्याजोगी होती
2)
तरी इतिहासात त्यांचे नाव कोरले गेले ते त्यांच्या उत्खननातील अनेक शोधांमुळे. वयाच्या २१व्या वर्षी, वाराणसी मध्ये सैन्यात काम करताना त्यांचे लक्ष सारनाथ येथील मातीत गाडलेल्या काही अवशेषांकडे गेले. एखादा प्राचीन महाल असावा म्हणून त्यांनी वरिष्ठांकडे उत्खननासाठी परवानगी व निधी
3)
3)
मागितला. परवानगी मिळाली पण निधी नाही. कनिंगहॅमने स्वतःचा पगार या उत्खननासाठी दिला. त्यात सापडलेला शिलालेख प्रिन्सेपने लिप्यांतरित करून हा धम्मेक स्तूप असून भ.बुद्धांनी येथे पहिले प्रवचन दिल्याचा उल्लेख असल्याचे सांगितले. १४५ फूट उंचीचा स्तूप पाहून कनिंगहॅम नतमस्तक झाले.
4)
4)
नालंदा विश्वविद्यालय
१८८१ मध्ये त्यांनी बोधगयेतील उत्खननास प्रारंभ केला. तेथे सम्राट अशोकाने बांधलेले वज्रासन व बुद्धांच्या अस्थी कनिंगहॅमने शोधून काढले. कनिंगहॅमना प्रचंड आनंद झाला. नालंदा येथील उत्खनन जरी फ्रान्सिस बुकानन यांनी केले असले तरी ही वास्तू नालंदा विश्वविद्यालय
5)
१८८१ मध्ये त्यांनी बोधगयेतील उत्खननास प्रारंभ केला. तेथे सम्राट अशोकाने बांधलेले वज्रासन व बुद्धांच्या अस्थी कनिंगहॅमने शोधून काढले. कनिंगहॅमना प्रचंड आनंद झाला. नालंदा येथील उत्खनन जरी फ्रान्सिस बुकानन यांनी केले असले तरी ही वास्तू नालंदा विश्वविद्यालय
5)
असल्याचा शोध कनिंगहॅम यांनी लावला. तक्षशिला हे सर्वात प्राचीन बौद्ध विद्यापीठ त्यांनी शोधून काढले व उत्खननास प्रारंभ केला जे पुढे वीस वर्षे चालले. कनिंगहॅम यांनी अयोध्या येथे उत्खनन केले व हे पूर्वीचे बौद्ध विहार असल्याचा दाखल दिला. नंतरच्या काळात झालेल्या उत्खननात
6)
6)
सापडलेल्या कसौटी स्तंभ व त्यावरची शिल्पकाम याला पुष्टी देते.
तक्षशिला प्राचीन बौद्ध विद्यापीठ
कनिंगहॅम यांनी अनेक प्राचीन बौद्ध स्थळांचा शोध घेतला व ते जगासमोर आणले. त्यांनी संपूर्ण भारतात उत्खनन केले व अनेक प्राचीन वास्तूंचा शोध लावला. १८८५ मध्ये सर अलेक्झांडर कनिंगहॅम
7)
तक्षशिला प्राचीन बौद्ध विद्यापीठ
कनिंगहॅम यांनी अनेक प्राचीन बौद्ध स्थळांचा शोध घेतला व ते जगासमोर आणले. त्यांनी संपूर्ण भारतात उत्खनन केले व अनेक प्राचीन वास्तूंचा शोध लावला. १८८५ मध्ये सर अलेक्झांडर कनिंगहॅम
7)
Archaeological Survey of India मधून निवृत्त झाले, मात्र त्यांनी जे आदर्श घालून दिलेत ते आजही आधुनिक पुरातत्त्व शास्त्रज्ञांना मार्गदर्शक ठरत आहेत. प्राचीन भारतातील अनेक शहरे व तेथील पुरातत्त्व त्यांनी शोधले. त्यांनी उत्खनन केलेल्या प्रत्येक वास्तूचे त्यांनी सुंदर स्केचेस
8)
8)
काढले तेही संपूर्ण बारीक तपशीलासहित. आजही त्यांचे स्केचेस जगभर अभ्यासले जातात.
सम्राट अशोकाचे संपूर्ण शिलालेख, स्तंभलेख कनिंगहॅमनी तंतोतंत उतरवून काढले. शिलालेख कसे लिहून घ्यावेत याचे ते मूर्तिमंत उदाहरण आहेत. कनिंगहॅम यांनी अनेक ग्रंथ लिहिले मात्र त्यांनी सुरु केलेल्या
9)
सम्राट अशोकाचे संपूर्ण शिलालेख, स्तंभलेख कनिंगहॅमनी तंतोतंत उतरवून काढले. शिलालेख कसे लिहून घ्यावेत याचे ते मूर्तिमंत उदाहरण आहेत. कनिंगहॅम यांनी अनेक ग्रंथ लिहिले मात्र त्यांनी सुरु केलेल्या
9)
Corpus inscriptionum indicarum ही ग्रंथ मालिका भारतीय इतिहास आणि पुरातत्त्वाचे मानदंड समजले जाते.
10)
10)
