1-#coronavirus ile hayatımıza bir kez daha giren salgın konusunun tarihine baktığımızda çok büyük acılar ve dersler olduğunu görürsünüz. Yurt dışında yaptığım bir konuşmamdan özetler.
A SKETCH FROM THE CENTRAL BOARD OF HEALTH or THE REAL ASS-I-ANTIC CHOLERA. Anonim 1832
A SKETCH FROM THE CENTRAL BOARD OF HEALTH or THE REAL ASS-I-ANTIC CHOLERA. Anonim 1832
2-İnsanlık tarihinin büyük salgınlarını, etkilerini, insanların çıkardığı/çıkaramadığı dersler ile doludur.
3-İnsanoğlu ile enfeksiyon hastalıklarının mücadelesi çok eski olup, salgınlar önce tarım toplumuna geçiş, sonrasında da büyük şehirler, sınır ötesi ticaret ve seyahatlerin yaygınlaşması ile ciddi artmıştır.
4-Tarihte biline ilk pandemi milattan önce 426-429 yılları arasında, Atina şehir devletinin dağıtılması ile sonuçlanan Pelopenez savaşı sırasındadır. Libya, Etiyopya, Mısır’da görülen hastalık, Spartalıların Atina’yı işgali sırasında Avrupa kıtasına ulaşmıştır.
5-Nüfusun üçte ikisinin ölümüne neden olan hastalık ateş, dehidratasyon, boğaz ağrısı ve ciltte döküntüler ile seyrediyordu ve tifo ya da tifüs olabileceği düşünülüyor.
6-Bu ilk salgın hem ölümleri hem de savaşın ve tarihin seyrini değiştirmesi nedeni ile pandemi tarihinin en önemli salgınları arasında kabul edilir.
7-Milattan sonra 165 yılında bu kez Hunlar’dan Avrupa’ya gelen Antoninus vebası (çiçek ya da kızamık olduğu düşünülüyor), Roma’lılara ve Almanya’ya kadar ulaştı.
8-Neredeyse 15 yıl süren bu salgında, ateş, boğaz ağrısı, ishal ve vücutta derin ülserler/yaralar olan ölümcül bir tablo idi. Büyük Roma İmparatoru Marcus Aurelius’un da bu salgında yaşamını kaybettiği düşünülmektedir.
9-Milattan sonra 250 yılında bu kez ishal, kusma, ağız içerisinde ülserler, ve el ve ayaklarda kangrenli lezyonlar içeren bir salgın tüm Avrupa’yı etkisi altına aldı.
10-Çiçek hastalığı olarak düşünülen salgında şehir sakinleri enfeksiyondan kaçmaları sonrası Etiyopya'da başlayarak, sonra Mısır'a, Kuzey Afrika'dan da Roma'ya ulaşmıştır.
11-Hastalık uzun süreler salgınlara neden oldu, İngiltere’ye kadar ulaşıp, uzun süredir devam savaşların seyrini değiştirdi.
12-Milattan sonra 541’de Mısır’da başlayan Justinianus vebası, Bizans İmparatorluğuna, tüm Akdeniz’e ve Avrupa’ya yayıldı. Bu veba salgını İmparator Justinianus’un Roma İmparatorlu’ğunu bir araya getirme çabalarının sonunu getirmiştir.
13-Halk arasında kıyamet habercisi olduğu düşünüldüğünden Hristiyanlığın hızla yayılmasında da rol oynadığı düşünülmektedir. 140 yıl içerisinde Justinianus vebasının dünya nüfüsunun dörtte birini (50 milyon kişi) ölümüne neden olduğu düşünülmektedir.
14-Hastalığın kaynağının sıçanlar, vektörün ise pireler olduğu saptanmış olup, vebanın insanlığa vereceği zararların ilkidir. Dünyanın yarısının yaşamını yitirdiği, Roma İmparatorluğunun bir daha asla eski gücüne kavuşamadığı, “Dark Ages” miladı kabul edilmektedir.
15-11. yüzyıla gelindiğinde lepra (cüzzam) Avrupa’da ansızın pandemi haline geldi ve sadece bu hastalar için hastaneler yapıldı. Ciddi yaralara ve vücutta deformitelere neden olan cüzzam için Tanrı’nın insanları cezalandırmak için gönderilmiş bir hastalık olduğu düşünülüyordu.
16-Bu durum salgın hastalıkların bir başka boyutunu hastanın toplumda “dışlanmasına” ve “ahlaki yargılamalara” neden oldu. Bu durumu yıllar sonra 1980’lerin başında AIDS sırasında da yaşayacaktı dünya.
17-Cüzzam bu uğurda emek veren sağlık çalışanları ve antibiyotik tedavileri ile neredeyse ortadan kaldırılmış hale geldi.
18-Bu aşamada benim de İstanbul Tıp Fakültesi’nde hocam olan Prof.Dr. Türkan Saylan’ı bir kez de lepra hastalığı ile ilgili mücadelesi için saygı ve minnetle anıyorum.
19-1346 yılına geldiğimizde dünya nüfusunun üçte birinin ölümünden sorumlu olan veba yine karşımıza çıkıyordu. Bu kez hastalık KARA ÖLÜM olarak adlandırılmıştı.
20-Coronavirüste olduğu gibi hastalık Asya kıtasından başladı. Veba hastaları Messina limanından Sicilya’ya yani Avrupa kıtasına girdi. Ölüm sayıları Avrupa kıtasında günlük yaşamı tamamen durdururdu.
21-Vikingler’in bu dönemde güçlerini kaybettiği, İngiliz feodal sisteminin bu dönemde çöküşe geçtiği, Amerika’nın keşfinin ise geciktiği söyleniyor bu salgın hakkında.
22-Yersinia pestis bakterisi bir dönem insanlığın gelişimine dur demiş hatta yıllarca geri kalmasına neden olmuştur.
23-Kıta Avrupa’sında bu yıllarda bir diğer büyük problem yakalananların %30’nun öldüğü çiçek hastalığı idi (Anadolu’da bu hastalığın sorun olmaması ve Jenner’e uzanan aşı yolculuğu başka bir zamanın konusu)
24-Amerika’nın keşfi ile birlikte çiçek, veba, kızamık bu kez Avrupa’lılar tarafından bu bölgedeki yerli halka ulaştırıldı. Hastalıklar ile toplum ilk kez karşılaştığından, hastalığı geçirenlerin neredeyse %80-90’ı yaşamını kaybediyordu.
25-Krsitof Kolomb ilk ayak bastığında 60.000 olan ada nüfusu, birkaç yıl içinde 500’den azdı. Bakteri ve virüslerin kıtaya girişi bir nevi soykırım gibiydi.Afrika’dan köle olarak getirilen kişiler aracılığı ile çiçek, Aztek imparatorluğunun kökleri de bitti diyor bazı kaynaklar.
26-Ama bu dönemde başta Meksika olmak üzere bölge ülkelerinde etkenini çok da iyi bilmediğimiz bir viral kanamalı ateş toplumun %50-80’nin ölümüne (40 milyona yakın kişi) neden olmuştu.
27- Amerika kıtasında 1600’lerin başındaki salgınlarda ölüm sayıları çok büyük rakamlara ulaştı. Tek bir etkenin salgını ile açıklayamayan yazarlar, veba, çiçek, hepatit, leptospiroz gibi bir çok hastalığın sorumlu olabileceğini düşünmektedir.
28-salgınlar sırasında 56 milyon insanın ölmesi sonrası, işlenmiş tarım alanlarındaki ürünlerin kalması, kontrolsüz büyümesi ile, dünya ikliminin değiştiğini sonucuna varıyor günümüz bilim insanları.
29-Veba 1600’lü yıllarda tüm dünyayı etkileyen çok sayıda insanın ölümüne neden olan bir salgına neden oldu. İtalyan vebasında 280.000 kişinin yaşamını yitirdiği düşünülmektedir.
30-Hollanda, Fransa ve İtalya’da veba nedeni ile çok sayıda insan yaşamını yitirdi. Büyük Viyana Vebası’nda 1679 yılında 80.000’e yakın kişi yaşamını yitirmiştir.
31-Veba 1600’lerin ortasında bu kez İngiltere’de büyük bir salgına neden olmuş, Londra nüfusunun %20’sinin ölümüne (>100.000 kişi) neden olmuştur. İnsan ölümlerinin yanında hastalığın kaynağı olarak öldürülen kedi ve köpekler de eklenince şehir büyük bir mezarlık gibiydi
32- Hastalığın kontrolü Büyük Londra Yangını'dır ki o da başlı başına bir yazı konusudur.
33-Veba hastalığı yüzyıllar boyunca ayakta kalmış birçok krallığın hanedanlığın sonlanmasına neden oldu. Çin’deki Ming Hanedanlığı da bunlardan biridir. 1738’in Büyük vebasında Balkanlar’da 50.000’den fazla kişi olmuştur.
34-Osmanlı İmparatorluğu kayıtlarında İstanbul’da da 1800’lü yılların başında bir veba salgının olduğu bildirilmektedir.
35-1800’lü yılları başından itibaren insanlık bu kez kolera salgınları ile tanıştı. Yalnızca Rusya’da 1 milyondan fazla kişinin kolera nedeni ile yaşamını yitirdiği düşünülmektedir. Kolera bu yıllarda 3 büyük pandemiye neden olmuş, ciddi kayıplara neden olmuştur.
36-Kolera Hindistan’a geçtikten sonra, Hindistan’da ki İngiliz donanması aracılığı ile de İspanya, Endonezya, Çin, Japonya, İtalya, Almanya ve Amerika’ya ulaşıp 150.000 kişi yaşamını yitirmesine neden olmuştur.
37-1800’lü yılların sonuna gelindiğinde kolera halen 800.000 kişinin ölümüne neden olan bir salgın etkeni idi.
38-Veba, 1850’li yıllarda bu kez Çin, Hindistan ve Hong Kong’da 15 milyon kişinin ölümü ile sonuçlanan bir salgına neden oldu. Yunnan’da bir maden patlaması sonrası yayılan hastalık Çin’de ve Hindistan’da İngilizler’e karşı isyanların da fitilini alevlemiştir.
39-Veba’nın dünyada kontrol altına alınması 1960’yıllarda ancak mümkün olmuştur.
40-1875 yılında Fiji’nin İngiliz topraklarına dahil olması sonrasında, Kraliçe Victoria’yı ziyarete gelen yetkililer ve kabile liderleri dönüşte tüm toplumda başlayacak kızamık salgınına kaynak oluşturdu.
41- Köylerde ölülerin ve vahşi hayvanların cesetleri yakıldı. Fiji adaları nüfusunun üçte biri, yaklaşık 40.000 kişi öldü.
42-1889’da ilk büyük grip salgını Sibirya ve Kazakistan’dan başladı. Hastalık Moskova’dan Polonya, Finlandiya ve tüm Avrupa’ya yayıldı. 1 yıl sonrasında Amerika ve Afrika’ya geçen virüs toplam 1 milyon kişinin ölümüne neden oldu.
43-1918 yılında dünya tarihinin en büyük ve yaygın pandemilerinden biri olan kuş gribi ya da İspanyol gribi yaşanmıştır. Çin’den başlayan İspanyol gribi, Avrupa ve Amerika’ya yayılmış, toplam 75 milyon insanın ölümüne neden olmuştur..
44- Neden mi İspanyol gribi, yine bir başka yazıda anlatılacak öyküler barındırır İspanyol gribi.
45-1957 yılında bu kez Hong Kong’dan başlayan, Çin ve Amerika’ya yayılan Asya gribi, İngiltere’ye ulaştığında 6 ay içerisinde 14.000 kişinin ölümüne neden olmuştur. 1 yıl sonra hastalığın 2.dalgasında yalnızca ABD’de 116.000 kişi tüm dünyada ise 1.1 milyon yaşamını kaybetmiştir.
46-1981’de tanımlanan HIV/AIDS ise halen hastalığın aşısının bulunmadığı ama yeni ve etkin tedaviler ile kontrol altına alınmıştır. AIDS, diğer pandemilerde olduğu gibi başlangıç dönemlerinde ayrımcılığın hatta ırkçılığın turnusolü olmuştur.
47-Yeni salgın etkenler, SARS, mersCoV, Ebola çok yazılıp çizildi bu ara ona ait bir şey yazmayayım şimdi.
48-İnsanoğlunun salgın hastalıklar ile mücadelesi kadim tarih kadar eskidir. Geçmişte salgın yapan çiçek, kızamık, veba, kolera, influenza gibi bir çok hastalık tıp alanında başta aşı ve antibiyotiklerin geliştirilmesi ile yenilmiştir.
49-Salgınlardan geriye yıkılmış devletler, çökmüş ekonomiler ile salgın sırasında ayrımclık, ırkçılık gibi nedenler ile yaşanmış utanç belgeleri kalmıştır.
50-Salgınların ekonomiye, borsaya etkileri çok önemli bir çalışma alanı ve okuduğunuzda insanoğlunun canavara dönüşebildiğini görebilirsiniz.
51-Bu salgınları şimdikinden ayıran en önemli özelliklerden biri de sosyal medyanın o dönemlerde olmamasıdır. Bir İngiliz araştırmacı ile tarihi bir iki salgında sosyal medya olsaydı ne olurdu konulu bir projeksiyon çalışma yapıyoruz. Sonuçları çıkınca paylaşırım.
52-Bizim coğrafyamızda Selçuklular, Osmanlı İmparatorluğu döneminde neler oldu, nasıl bazı hastalıklardan çok az etkilenildi bir başka yazının konusu olabilecek kadar önemli.
53-Tek temennim #COVID-19 bunlara benzemez, hızla şiddeti azalıp, kaybolup gider bu sezonda.
54-Çok yazı okusam da en çok #history.org, #businessinsider ve #wikipedia kullandım rakam ve yıl doğrulamalarında. Böyle konularda hata yapma riski her zaman çoktur, şimdiden affınıza sığınıyorum.
