Komplo teorisi nedir? Ne zaman işimize yarar? Ne zaman saçmalar? Toplanın bilgisele başlıyoruz:
Deli kazanı gibi bir konu olduğu için, hele ki twitter gibi herkesin herkese konuşabildiği bir yerde bu topa girmekten çekiniyorum ama ilgili bir akademik yayınımız da yakınlarda geliyor, biraz da bu münasebetle… 2 şey söylüyorum:
1) Dünyada komplolar vardır. Bu komplolara dair resmi veya akademik bilginin doğrulayamadığı iddialar komplo teorilerinin konusu olur. Bu teorilerin bir kısmı doğrudur.
2) Bir de komplo teoriciliği diye adlandırabileceğimiz bir dünya görüşü var ki dünyayı anlamanın yanlış bir yoludur. Bu dünya görüşünü taşıyan insanlarda belirli bilişsel durumlar ve tavırlar daha yaygın—bunların çok da matah olmayan tavırlar.
Yani bir iddiaya ‘ama bu komplo teorisi’ dediğinizde onu yanlışlamış olmuyorsunuz… Bu akademisyenlerin bile sık yaptığı bir hata! Ama her yerde komplolar görüyorsanız sağlıklı olmayabilirsiniz. Buyrun, iyi komplo teorisini kötüsünden nasıl ayırt edeceğimize dair bir kılavuz :)
Komplolar vardır. Komplo bize Fransızca’dan gelen bir sözcük. Türkçesi kumpas. Az sayıda kişinin gizlice düzenlediği bir tertip, hile anlamında kullanıyoruz. Az sayıda kişi gizlice tertipler düzenleyebilir. Bunlar ulusal veya küresel siyaseti etkileyecek düzeyde olabilir.
Her büyükçe devletin, resmi görevleri arasında devlete karşı kurulan komploları bozmak (‘karşı istihbarat’ faaliyeti) olan bir istihbarat örgütü bulunur. Gayrı resmi olarak, bu örgütler (ve diğerleri) komplo kurmakla da iştigal ederler.
Örneğin 1953’te İran başbakanı Musaddık’ın devrilmesine giden süreç ABD ve İngiliz istihbarat örgütlerinin ortak bir komplosu olarak başlamıştır. Az sayıda insan gizlice bir tertibi harekete geçirerek toplumsal bir olaya neden olmuştur (olayın olasılığını çok artırmıştır).
Bu, bugün itibariyle iyi belgelenmiş, ABD’nin özürlerine konu olmuş bir komplodur. Eğer resmi tarih bunu belgelememiş, ABD olaydaki rolünü ısrarla reddetmiş olsaydı, gerçeği dile getiren iddia ‘yalnızca’ bir komplo teorisi olarak kalacaktı.
Keza ülkemizdeki 6-7Eylül 1955 olaylarının Kıbrıs konusunda bir sinyal vermek için devletçe örgütlenmiş bir komplo olduğunu iddia edebiliriz. İddiaya dair bazı itiraflar, tanıklıklar var. Fakat büyük bir kesinlikle belgelenmiş olmadığı için kısmen komplo teorisi seviyesinde.
Diğer bir örnek: FETÖ’nün devlete sızıp onu ele geçirmek için biraz gizli biraz açık hayata geçirdiği komployu hep beraber izledik. Bu süreçle ilgili bazı ayrıntılar hala komplo teorilerinin konusu ki önümüzdeki yıllarda doğrulanabilirler.
Son olarak 1963’teki Kennedy suikastı... Bu olayın nedeni resmi olarak ortaya çıkarılmış değildir. O yüzden, her teori komplo teorisi düzeyindedir… eğer Oswald’ın tetiği tek başına, kişisel nedenlerle (Kennedy’nin saçını beğenmediği için falan) çektiğini düşünmüyorsanız tabi.
ABD Meclis araştırması, Kennedy’nin muhtemelen bir komplo (“as a result of conspiracy”) sonucu katledildiğini ifade eder, Adalet Bakanlığı ise yeterli komplo delili bulunmadığını... ama yerine önerdiği (komplo olmayan) bir açıklama ise yoktur. Hukuki anlamda faili meçhul kalır.
Olaydan 2 gün sonra öldürüldüğü için tetikçiyi de konuşturamıyoruz.
Kennedy suikastının bir komplo sonucu gerçekleştiği herhalde aşikar. Mesele komployu kimin düzenlediğine işaret edip, ikna edici delillerle bu iddiayı destekleyebilmek.
Kennedy suikastının bir komplo sonucu gerçekleştiği herhalde aşikar. Mesele komployu kimin düzenlediğine işaret edip, ikna edici delillerle bu iddiayı destekleyebilmek.
Kennedy’yi uzaylıların ya da tapınak şövalyelerinin öldürdüğü iddiası saçmadır çünkü her şeyden önce bu aktörlerin varlığına dair emareler (hiç / yedi asırdır) görmüyoruz. Fakat Kennedy’yi mafyanın, Amerikan devlet unsurlarının ya da SSCB’nin öldürttüğü daha makul iddialardır.
Kısacası, komplolar vardır. Komplolara dair resmen doğrulanmamış iddialar komplo teorilerinin konusu olur. Komplo teorilerinin bazıları makuldür. Bunlardan bazıları doğru olabilir.
Şimdi kötü komplo teorilerine gelelim: Öncelikle şunları düşünün: Ortadoğu’da kartlar yeniden dağıtıldı, Özal’ı öldürdüler, yine düğmeye bastılar, Lübnan’ı karıştıracaklar, vb. Dikkat ederseniz bu cümlelerde gizli özne var (onlar) ama kimliği belli değil.
Fakat komplo teorisinin tüm iddiası resmen meçhul kalmış bir olayın failine işaret etmekti zaten. Eğer failin meçhul kaldığı, gizli özneli cümleler kuruyorsanız aslında HİÇBİR ŞEY söylemiyorsunuz.
Yani teknik olarak bunlar saçma bile değil, çünkü bomboş laflar. Bilgi vermez, ancak siyasi olarak ajite etmeye yarar. Siz söylersiniz, dinleyici gizli öznenin yerine kendi düşmanını düşünür, nefret büyür. Bu düşman kimine göre ABD’dir, kimine göre İslamcılar, Yahudiler vb.
Demek ki öznesi gizli kalan cümlelere itibar etmeyeceğiz. Akıl sağlığımız ve toplumsal barış için bunları siyasi ajitasyon faaliyeti olarak hemen bir kenara atacağız.
Spesifik bir aktöre işaret edemeyecek kadar muğlak bir özne iddiası varsa ortada, yine durum benzer. Örneğin Hıristiyanlık alemi Ortadoğu’yu karıştırmak için x tertipledi dediğinizde saçmalıyorsunuz, zira işaret ettiğiniz adres, adres olamayacak kadar genel. Yaptığınız ajitasyon.
Emperyalizmin veya küresel kapitalizmin komplolarından bahsettiğinizde de durum neredeyse yukarıdaki kadar saçma. Saçmalığı bunlar gerçekte var olmayan şeyler olduğundan değil, toplumların hayatlarını şekillendirmediklerinden de değil (Hıristiyanlık da var ve şekillendiriyor).
Saçmalığı şundan ötürü: Bunlar, aktör değil ilişkisel ağ. Emperyalizm dediğinizde aktörden değil aktörler arasındaki ilişkiden bahsediyorsunuz. Ancak ABD emperyalizmi, Rus emperyalizmi, Çin emperyalizmi vb derseniz birer aktörden bahsetmiş, iyi kötü adres göstermiş olursunuz.
Hem siyasetçiler, hem analistler, öznesiz komplo teorileri sallamayı seviyor. Çünkü her dinleyen istediğini anlar, bu sırada sözün sorumluluğu da ortada kalır. Hem kimseye cevap hakkı doğmaz hem de delil için bakılabilecek bir adres gündeme gelmez. İddia çürütülemeden kalır.
Buraya kadar şunu söyleyebildim: komplolar vardır, komplo teorilerinin bir kısmı makul, bir kısmı saçma, bir kısmı boştur (saçma olamayacak kadar anlamsızdır). Beklediğimden uzun oluyor, 2. kısma sonra devam edeceğiz. Bu sırada @imTolstoyevski'nin ilgili yazı/podcastini öneririm.
@threadreaderapp unroll
Bu arada komplonun Türkçesi kumpas yazmışım ama galiba kumpas da Fransızca 😄
