Komplo teorileriyle ilgili bir bilgisele başladım, ilgi çekti. 2. kısmına geçmeden önce bir ara kat çıkacağım. Diyeceğim ki evet komplolar vardır (CIA, Mossad, MİT gibi kurumlar armut toplamıyor) ama korktuğunuz kadar önemli veya etkili değiller. Bakınız:
Komploların dünyayı şekillendirme imkanı doğal olarak sınırlı.Çünkü spontane toplumsal gidişata aykırı büyükbir işi komployla (az kişiyle gizlice) yapmanız zor.Gidişata ne kadar uygunsa gerçekleştirme olasılığınız o kadar fazla, ama komplo da o kadar gereksiz, özgül etkisi düşük.
Tarihin gidişatını gizli komplolarla etkilemek borsada aniden zengin olmak gibi zor iş. Çok iyi bir hisse toplamaya başlayınca gizli tutamıyorsun, senin gördüğünü başkası da görüyor, o zaman fiyatı yükselip artık çok iyi olmaktan çıkıyor. Piyasayı öyle kısa yoldan ütemiyorsunuz.
Komplolar da böyle: Gidişatta fark yaratmak için gizli kalıp gidişatın parçası gibi görünmesi lazım. Kalmazsa toplum zaten müdahaleyi fark edip karşı tepki veriyor. Gizli kalması içinse az sayıda kişi, kaynak vb kullanmak lazım. O zaman da büyük etkili işi gerçekleştirmek zor.
Zaten küçük şeylerle büyük şeyleri açıklayamayız. Köy enstitülerini (‘onlar’) kapatmasalardı Tr Japonya’yı geçerdi, yanlış bir düşüncedir. Jap’nın da bu hataya tekabül eden pek çok küçük hatası olmuştur elbette, onları yapmayabilirlerdi. Küçük hatalar büyük farkları açıklamaz.
Bu yüzden, kimsenin merkezden kontrol etmediği, kolektif, spontane, biraz da rastsal şans içeren (Lübnan’daki kaza gibi, eğer kazaysa tabi) süreçler toplumların hayatını komplolardan çok şekillendirir. Bunları sakin kafayla, sosyal bilimsel incelemelerle anlayabiliriz.
Sosyal bilimi sokaktaki insan anlar mı? Ortaöğretimden itibaren mantık, neden-sonuç ilişkileri, evrim gibi konularda düzgün bir eğitim verir, dünya tarihi dersi koyarsak anlayabilir. Bunlar olmayınca: her olayda komplo gören bir komplo teorici zihniyet başat hale geliyor.
Şimdi 2. kısma geçebiliriz. Komplo teorilerine kimler en sık inanır? Bir komplo teorisine inanan kişinin başka komplo teorilerine inanma olasılığı da fazla, hatta birbiriyle çelişen teorilere inanma olasılığı yüksek. Bu da bize komplo teorici zihniyet diye bir şeyi gösteriyor.
Bu zihniyete sahip kişiler spesifik olaylarla ilgili iddiaların inandırıcılığını değerlendirip bir kanaate varmıyor, zaten her olayı az sayıda kişinin gizli tertibi olarak yorumlamak gibi bir düşünsel alışkanlığa sahipler. Durmuş bir saat gibi, günde iki kez tesadüfen haklılar.
Ama çoğunlukla haksızlar. Üstelik komplo teorici zihniyete sahip olan kişiler, diğer kişilere daha az güven duyuyor, paranormal ve doğaüstü olaylara inanç, paranoya ve şizofreni belirtilerini daha çok gösteriyor (özet: Brotherton vd. 2013).
Aslında kimin daha çok inanacağının biyolojik bir temeli var gibi. Bazı insanlar rastgele uyaranlar karşısında gerçekte var olmayan örüntüler algılama eğilimine daha çok sahip, ve bu insanların komplo teorilerine daha çok inandığını saptayan deneyler var (Van Prooijen vd. 2017).
Ama komplo teorilerine inanç (ABD'de)eğitimle ters orantılı. Yani bu illa doğuştan gelen bir şey değil, eğitimle vb değiştirebileceğimiz bir düşünsel alışkanlık. Komplo teorici zihniyet taşıyan insanlara toplumsal hayatta ne kadar itibar edeceğimiz ise kolektif bir sorumluluk.
Dünyanın en necip milleti olduğumuza inanmak istediğimiz için, ekonomik ve teknolojik geriliğimizi az sayıdaki yabancının bize karşı gizlice tertiplediği komplolarla açıklayanlar hoşumuza gidiyor. Oysa ki bunlar kendimize söylediğimiz ve bizi geri bırakan yalanlar.
Bunları bırakalım. (Sosyal) bilimle kalalım. Bilimin kıymeti hata yapmamasından değil, yaptığı hataları düzelterek ilerlemesini sağlayan bir metota sahip olmasından ileri geliyor. Ona tutunalım. Sağlıklı günler 😷
@threadreaderapp unroll
