این پرسش را فراوان شنیده‌ام که چرا خواندن متن‌های سده‌های گذشتۀ #زبان_فارسی برای فارسی‌گویان و فارسی‌نویسان به‌نسبت ساده است ولی همین کار برای زبان‌هایی مانند انگلیسی به این سادگی نیست. می‌توان دلیل‌هایی برای این پدیده برشمرد؛ برای نمونه:

یک: معیار شدن زبان فارسی و/ یک: معیار شدن زبان فارسی و کاربرد آن به عنوان #زبان_رسمی و ادبی و علمی در حدود هزار سال پیش رخ داده است و قرن‌ها پیش از آن، زبان فارسی از دیدگاه #زبان‌شناسی_تاریخی وارد دورۀ «نو»ی خود شده بوده یعنی زبانی با ویژگی‌های کمابیش همگن و با عنوان علمیِ #فارسی_نو پدید آمده بوده است،/

گویا اسم #دیااُکو هم رواجی پیدا کرده (درسته؟). این اسم یه جورایی مثل کامبیز و آتوسا می‌مونه. اینها از صورتِ یونانیِ نام‌های ایرانی گرفته شده‌ن. توی منابع یونانی نام یکی از شاهان سلسلۀ ایرانیِ ماد Dēïókēs ثبت شده. صورت اصلی و ایرانیِ این نام دَهیُکَ بوده. دهیُ یعنی «منطقه؛ کشور»./ ولی دَهیُکَ در نام این شاه صورتِ کوتاه‌شدۀ یک نام بلندتر بوده که گویا در این مورد مطمئن نیستیم چی بوده. یعنی مثلاً اگه صورتِ بلندترش دَهیُ‌فَرنا می‌بود (که توی سندها دیده شده)، معنیش می‌شد «فرِّ کشور، شوکت‌المُلک» یا اگه دَهیُ‌چِثرَ می‌بود، معنیش می‌شد «دارندۀ سرزمینِ پرشکوه»./

به واژه‌هایی مثل "پروردن"، "برداشتن"، "گردآوردن" و "تلفن‌کردن" می‌گن #مصدر و همین اسمِ شاید نادرست باعثِ سوءتفاهم‌هایی شده، یعنی خیلی‌ها فکر می‌کنن اینها تو فارسی محلِ صدور و ریشۀ فعل هستن. این برداشت حتی باعث می‌شه بعضی‌ها گاهی این واژه‌ها رو تو جمله‌هاشون کمتر به کار ببرن!/۱ یعنی فکر می‌کنن اینها یه جور فعل هستن و اگه بخوان معادلی برای یه اسم انگلیسی که با tion- یا ty- ساخته شده پیدا کنن، بعیده از چیزی که بهش می‌گن مصدر استفاده کنن یا اگه بخوان تو جمله اسم به کار ببرن، احتمالاً از اسم‌های پرورش، برداشت، گردآوری و تماس (تلفنی) استفاده می‌کنن./۲

می‌شود گزارۀ #SlavaUkraini را که این روزها می‌شنویم اینطور ترجمه کرد: «#زنده_باد_اکراین!». واژۀ slava در اصل به معنی «شهرت، آوازه، سرافرازی» است و هم‌ریشه است با واژۀ فارسی #سرودن و هر دو از ریشۀ #هندواروپایی -k̑leu* به معنی «شنیدن» مانده‌اند./1 پس معنی لفظی Slava Ukraini «آوازه [برسد] به #اکراین!» است.

به کسی چیزی "شنواندن" می‌تواند به معنی «حرف زدن» با او یا «سرودن» و «آواز خواندن» برای او باشد.

"سرودن" در فارسی و stirīn در #کُردی به معنی «آواز خواندن» هم به همین شکل از آن ریشۀ به معنی «شنیدن» ساخته شده بوده‌اند./2

از منطقۀ #طبرستان سندهای بسیار ارزشمندی به زبان #فارسی_میانه یعنی #زبان_رسمی ایرانِ ساسانی (و تا مدت‌ها پس از آن) به دست آمده‌اند که از جمله شامل نامه‌نگاری‌ها و صورت‌جلسه‌های مربوط به چند پروندۀ قضایی هستند؛ برای نمونه نامۀ A در عکس زیر دستور تشکیل پرونده‌ای است به این ترتیب:/1 دوازدهم دی‌ماه سال 86 پس از یزدگرد، آقای فَرُّخ‌اَبزود که #هیربد و در همان‌حال از متصدیان امور قضاییِ منطقه‌ای در طبرستان بوده نامه‌ای را که عکس آن را دیدید به آقای آزادخسرو که از دیگر کارکنان این دایره بوده می‌فرستد و اطلاع می‌دهد که مردانی (از خاندانی (؟)) با نام یَزد/2

مازندران که در داستان لشکرکشی #کی‌کاووس جای دیوان است در غرب (شاید در شام، یمن یا همسایۀ مصر) بوده. در کوشنامه (۵۰۰ هـ‌ق) آمده: «زمین بِجَه هرکه او داندش/جهاندیده #مازندران خواندش». بجه قسمتی از حبشه بوده. #جلال_متینی در مقاله‌ای که در پیوند زیر می‌یابید/1
noormags.ir/view/fa/articl… ... [جلال متینی] دربارۀ سرزمین مازندران در داستان لشکرکشی کی‌کاووس بحث دقیقی انجام داده است. صورتی از مقالۀ آقای متینی را در این وبگاه نیز می‌توانید مطالعه بفرمایید:/2

#شاهنامه

iranboom.ir/hakime-tos/sha…

بی‌بی‌سی و ایران‌اینترنشنال کوشش جدی دارند تا چهره‌های #تجزیه‌طلب یا حامیان نظری آنها را در هر فرصتی در جامعه مطرح کنند و به دایرۀ واژگانی آنها فرصت تبلیغ بدهند. در اینجا آقای بادامچی لفظ #ناسیونالیسم_فارسی را جعل می‌کنند و تلاش غریبی دارند تا آن را به تنش اخیر ربط دهند!/1

https://twitter.com/bbcpersian/status/1443663429487763463

«ناسیونالیسم فارسی» که به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی و در تلویزیون‌های مبلّغ تجزیه‌طلبی رواج دارد برابر «ناسیونالیسم ایرانی» جعل شده. تجزیه‌طلب‌ها کوشش زیادی در جهت جایگزینی لفظ فارس با ایران دارند و برایشان مهم است که این کاربرد به رسانه‌های جدی راه یابد./2

https://twitter.com/SaadatYusef/status/1311313342225682433

جزء "ترا" در واژه‌های #ترابری و #تراکنش برابر trans در transport و transaction است. کاربرد این پیشوند پیشنهادِ #فرهنگستان_دوم است (دورۀ فعالیت: 1347 تا 1360). در اینجا به ارزیابی این پیشنهاد نمی‌پردازم و تنها دربارۀ #ریشه‌شناسی این عنصر مطلبی عرض می‌کنم./1
t.me/vazhegozini/166 با پیشوند ترا- در دانش‌های گوناگون چندین واژه ساخته شده و کاربرد یافته، از جمله ترابُرد، تراگُذری، تراگُسیل، ترارسانی، تراپیوستگی، تراپوستی و...
(خوب است که روش‌ها و ابزارهای ساخت #اصطلاح|ها را در هر رشته در کتابی جداگانه و یا حین کاربردِ این واژه‌ها در درسِ مربوطه آموزش دهند)/2

آ. صفایی فراهانی در مصاحبه با آ. دهباشی می‌گفت #قبل_از_انقلاب معترض بودیم چرا در #خوزستان در طرح‌های بزرگ کشاورزی مثلاً مارچوبه می‌کارند که در سبد غذایی ایرانی‌ها جایی ندارد و صادر می‌شود و چرا نمی‌گذارید گندم بکارند تا گندم وارد نکنیم! می‌گفت بعداً فهمیدیم مصرف آب مارچوبه/1 مصرف آب مارچوبه کمتر از گندم است و قیمت جهانی آن بیشتر از گندم.

یعنی با این برنامه دو بار صرفه‌جویی می‌کرده‌اند: با کاشت مارچوبه، در واحد سطح، کمتر از کاشت گندم آب مصرف می‌شده و با صدورِ آن ارزی به دست می‌آمده که با آن می‌شده بیشتر از گندمِ کاشته‌شده در واحد سطح گندم وارد کرد./2

بر خلاف فرمایش آقای گلستان، فارسی در اساس به همین صورت پدید آمده. در سراسر سرزمین‌های فارسی‌گویی و فارسی‌نویسی، صاحبان سخن واژه‌های منطقۀ خود را در آثارشان به کار برده‌اند و بسیاری از این واژه‌ها را وارد #فارسی_معیار کرده‌اند. چند نمونه را در توییت‌های بعدی مشاهده بفرمایید:/1

https://twitter.com/AMMoslehi/status/1400031308387172353

لغت #ملخ از زبان‌های ایرانی (میانۀ) شرقی و همتای ریشه‌شناختیِ آن یعنی #میگو از لهجه‌های جنوب وارد فارسی شده‌اند. اگر قرار بود همین لغت از نیای فارسی به ارث برسد چیزی مانند "مَِیه" (maye/meye) می‌بود. در رشته‌توییت پیوست بیشتر در این باره بخوانید:

https://twitter.com/SaadatYusef/status/1274508649424195584

امروزه کسی از #اصطلاح علمی #اَتُم هیچ ایرادی نمی‌گیرد و کاربرد آن را نشانۀ بی‌دقّتی و ضعف یونانی، انگلیسی و آلمانی در بیان علمی نمی‌داند.

لغت اتم از یونانی و در اصل به معنی «تقسیم‌ناپذیر» است، ولی می‌دانیم اتم به ذرّات ریزتری بخش‌پذیر است.

دقّت علمی به مسائل دیگری وابسته است./1

https://twitter.com/0rangeDark/status/1399118890094018562

لغت انگلیسی atom #وام‌واژه‌ای است که به‌واسطه از átomos یونانی گرفته شده. جزء -a در آغاز این لغت #حرف_نفی است (مانند اَ در #اَمُرداد) و جزء دوم آن از témnein به معنی «بُریدن» بوده. این جزء را در anatomy «کالبدشناسی، کالبدشکافی» و tome «هر کدام از چند جلدِ یک کتاب» هم می‌بینیم./2

امروزه خرس‌ها شخصیت‌های مهربان کارتون‌ها هستند و عروسک‌های شیرین و شاد آنها را خیلی جاها می‌توان دید، ولی مردمان قدیم #هندواروپایی هرگز خرس‌ها را مهربان نمی‌دیده‌اند. "خرس" فارسی از واژۀ هندواروپایی -h₂r̥tk̑o* بر جای مانده/۱

https://twitter.com/2lander/status/1354383015720448001

از واژۀ هندواروپایی -h₂r̥tk̑o* برای نمونه در #اوستایی -arəša و در #لاتینی ursus باقی مانده بوده. این لغت لاتینی بعدها در فرانسوی ours و در ایتالیایی orso شده است. همۀ لغت‌هایی که تا اینجا آمد به معنی #خرس هستند./۲

فارسی که با نام‌های #فارسی_نو و #فارسی_دری نیز شناخته می‌شود و پیش از سده‌های نخست اسلامی احتمالاً عمدتاً #دری نامیده می‌شده در واقع محصول دگرگونی‌های آوایی و دستوری پهلوی (یعنی همان پارسیگ) بوده و مردمِ آن عهد به‌سادگی متوجه این امر می‌شدند که دری امتداد طبیعی همان پارسیگ است./1 دری یعنی منسوب به "در" و این لغت که همان جزء اول واژۀ #دربار است خود به معنی دربار بوده. این زبان را بدان سبب #دری یعنی «درباری» نامیده‌اند که در دستگاه حکومت ساسانی و برای ارتباط کارکنان و سپاهیان آن سلسله احتمالاً در پایتخت (تیسفون) پدید آمده و در شهرهای بزرگ رواج یافته بوده./2

آکسفورد و پُل

به آن چه در فارسی #پُل می‌گویند در #بلوچی purt و در #کُردی perd گفته می‌شود. #دگرگونی_آوایی rt و rd به ل نمونه‌های زیادی دارد. در اوستایی هم به پل می‌گفته‌اند -pərətu. همۀ این واژه‌ها از صورت هندواروپایی -pértus* مانده‌اند که معنایش می‌شده «گذرگاه»./1

https://twitter.com/SaadatYusef/status/1325560483865354241

از همین صورتِ هندواروپاییِ -pértus* در فرانسوی لغت port به معنی «بندر» باقی مانده (در اصل به معنی «گذرگاه و محل وارد شدن») که زبان فرانسوی آن را از portus لاتینی به همین معنی به ارث برده بوده (زبان‌های فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی و... از #لاتینی سرچشمه گرفته‌اند)./2

در #ترکی_استانبولی برای غذاهایی آبکی مانند عدسی و آش دوغ و سیرابی نام عمومی #چوربه به کار می‌رود (در خط جدید ترکی #çorba می‌نویسند). زبان‌های روسی، آلبانیایی، رومانیایی و ... هم این واژه را از ترکی گرفته‌اند و در معنی‌های مشابهی به کار می‌برند. این واژه از فارسی به ترکی رفته و/1

https://twitter.com/tarihlugati/status/1128590009152561153

همانی است که به صورت‌های #شوربا، شُربا، شوروا و... در فارسی و برخی دیگر از زبان‌ها و لهجه‌های ایران از دیرباز برای نامیدن غذاهای آبکی کاربرد داشته است (و احتمالاً همانی است که در اصطلاح #شلم‌شوربا نیز دیده می‌شود)./2

بریتانیا در چند سدۀ گذشته هندوستان و خیلی کشورهای دیگر را استعمار کرد و آن کشورها کوشیدند طی جنبش‌هایی #استقلال‌طلبانه اشغال‌گران را بیرون برانند. شکل‌گیری کشور ایران محصول یک فرآیند بسیار طولانی تاریخی است. قصد بی‌بی‌سی عادی‌سازی #تجزیه‌طلبی است.

bbc.com/persian/550375… به بهانۀ شنیده شدن صداهای مختلف، هر چند روز یک بار نمونه‌ای از این دست اطلاعات نادرست یا نادقیق از @bbcpersian نشر می‌شود، به نحوی که به وضوح از حالت خبررسانی خارج و تبدیل به تبلیغی برای صاحبان این صداها شده است.

https://twitter.com/SaadatYusef/status/1298335255317876736

روی این محصول لبنانی به 14 زبان نوشته‌اند "گلاب". بیشتر این نام‌ها مثل #گلاب از دو جزء "گل" و "آب" درست شده‌اند. واژه‌هایی که این‌طور درست شده‌اند #گرده‌برداری|هایی هستند که (به‌واسطه) به اصلی واحد می‌رسند. در 13 تای این زبان‌ها لغتی که برای گل به کار رفته واژه‌ای ایرانی است./1 واژه‌های "گل"، "ورد"، #rose (یعنی همان رُز) و... همگی از یک واژۀ ایرانی باستان بر جای مانده‌اند که برای نمونه در زبان #اوستایی به صورت -varəδa (با تلفظ تقریبی وَرِذَ) وجود داشته. همین واژه در پهلوی ward شده و به همین شکل #ورد از پهلوی به فارسی رسیده./2

جمله‌هایی از #فارسی_باستان (چهار خط نخست سنگ‌نوشتۀ #داریوش در #نقش_رستم):

خدایِ بزرگ است هُرمُزد که این زمین را آفرید، که آن آسمان را آفرید، که انسان را آفرید، که شادیِ انسان را آفرید.

(متن فارسی باستان و توضیح واژه‌ها در توییت‌های بعدی)/1

https://twitter.com/SaadatYusef/status/1263452473756352512

آوانویسی تقریبی به خط فارسی:

بَگَ وَزْرْکَ اَئورَمَزدا هَیَ ایمام بومیم اَدا هَیَ اَوَم اَسْمانَم اَدا هَیَ مَرتـیَـم اَدا هَیَ شْیاتیم اَدا مَرتـیَـهیا

/2

نامیدن جهت‌های جغرافیایی با واژه‌های مربوط به طلوع و غروب امر رایجی بوده. بعدها نام بعضی از این جهت‌ها به برخی سرزمین‌ها اختصاص پیدا کرده؛ برای نمونه "خراسان" در لفظ به معنی «(جای) طلوع خورشید» بوده و به این دلیل در پهلوی به «مشرق» می‌گفته‌اند xwarāsān که همان "خراسان" است.

👇 بعدها همین لغت "خراسان" نامِ سرزمین پهناوری در شرق ایران شد؛ یعنی مثل این است که آن را «سرزمین شرقی» نامیده باشند. نام منطقۀ آناتولی هم کم‌وبیش همین سرگذشت را داشته. لغت یونانی anatolḗ به معنی «طلوع» و به طریقی مشابه آنچه گفته شد به معنی «مشرق» بوده.

👇