Kamusal dağarcığımızda popülizm kavramının üç farklı kullanım biçimi var: 1) sıradan dil, 2) ekonomi politikası, 3) siyaset. Kavramın aldığı anlam üçü arasında çok farklılaşabiliyor, ayırt etmediğimizde kafamız karışıyor.
1) Gündelik hayattaki sıradan dile göre popülizm, herkesin hoşuna gidecek şeyleri yapmaya çalışmak. Zamanında Kıraç ‘Tarkan popülist müzik yapıyor’ diye eleştirdiğinde bunu kastetmişti :) Fakat siyasi anlamda popülizm bundan çok farklı.
2) Büyümeyi enflasyonist maliye ve para politikasıyla şişirmeye ekonomide popülizm deniyor. Bu anlamıyla popülizm, 70/80’lerde görünürlüğü artan bir ekonomik kavramdı. Fakat siyasi popülizm farklı ekonomi politikalarıyla kombine edilebilir, ediliyor.
3) Gelelim siyaset biliminde kullandığımız biçimiyle popülizme: Grup ve sınıf çıkarlarını aşan bir toplumsal iradeye inanıyor ama toplumu ikiye ayırarak çürümüş seçkinler karşısında erdemli halkı temsil ettiğinizi iddia ediyorsanız popülistsiniz.
21. yy yeni dalga bir siyasi popülizm ile şekilleniyor. Bugünlerde kast ettiğimiz daha çok bu, öyleyse doğru kullanalım. Siyasi popülizm ne değildir?
İlk etapta sıradan dildeki anlamını bir kenara atalım: Mesela, İmamoğlu herkesi ‘kucaklamaya’ çalıştığında, popülizm doğru kavram değil. Herkesi yakalama (catch-all) çabası zaten merkez siyasetin olağan hali. Catch-all'un aksine popülizm biz/onlar sınırı çizer, hedef gösterir.
Başka ne popülizm değildir? Popülizmin otoriter eğilimleri olsa da her otoriter lider / hareket / parti, popülist değildir. Hatta popülist bir muhalefetin (iktidarın değil) demokratik tartışmayı canlandırma etkisinden de söz edilebilir.
Popülizm, ancak demokrasinin içinde veya kıyısında anlamlı bir kavram. Çünkü popülistlerin iddiası, halkın samimi temsilcisi olmak, seçimlere güvenmek. Otoriter eğilimleriyse; seçilmişin karşısında kalan denge, fren ve bireysel özgürlüklere itibar etmemelerinden ileri geliyor.
Örneğin AKP otoriterleşmeden önce de kayda değer derecede popülistti, popülist olmadan da otoriter olabilir. Pandemi ya da ekonomik krize dair eleştirilere karşı devlet ağzıyla halkı azarlayan AKP’liler bunun örneklerini gösteriyor.
AKP karşıtı muhalefet de üretken biçimde popülist olabilir. Özellikle yolsuzluk, kayırma, vergiler vb konularında bir yönetici gruba karşı halk adına edilen şikayetlerde bunun nüveleri var. Keza ABD'de sağ popülist Trump karşısında ciddi bir sol popülist bir muhalefet var.
Şunu da unutmayalım: Popülizm-milliyetçilik-otoriterlik yumağının yeni dalga liderleri Trump, Putin, Erdoğan, Modi, Bolsonaro, Orban vb arasında benzerlikler var ama illa popülistliklerinden değil. Çünkü popülizm yumaktaki bileşenlerden yalnızca biri.
Yumağın içinde popülizmin gördüğü işlev; liberal küreselleşmenin getirdiği birtakım (ekonomik, kültürel, toplumsal cinsiyet vb) kabulleri toplumsal onaya sunmadan teknik doğrular mertebesine yükseltmek isteyenlere karşı, ‘ahalinin’ (haklı, haksız) tepkisini mobilize etmek.
Örneğin yumaktaki öncü konumundan ötürü ona da popülist denebiliyor ama her anlamıyla bir 'devlet adamı' olan Putin için popülizm, seçim sadığının zorlamasıyla dönemsel olarak giydiği, üzerinde iğreti duran bir elbise gibi. Rusya'yı daha iyi bilenler yanlışım varsa düzeltsin :)
Başka ne popülizm değildir? Popülizm demokrasi içinde kavgasını liberalizme karşı verirken, demokrasiyi aşan zıt kutbu seçkinciliktir. Seçkincilik de toplumu ikiye ayırır ama ‘cahil, kaba halk’ karşısında seçkinlerin tarafını tutar.
Bulduğu her fırsatta seçim sandığını devirmeye çalışmış faşizm, toplumsal malzemeyi topluma rağmen öncü bir grup liderliğinde dönüştürmeyi amaçladığı ölçüde seçkinciydi ve popülizme uzaktı.
Örneğin Fransa’da Marine Le Pen ne kadar popülistse, aristokratik faşist baba Le Pen o kadar popülizmden uzaktı. Latin Amerika’nın faşizan ve seçkinci muhafazakarlık geleneği ile kuvvetli bağları olan Bolsonaro’yu da popülist olarak değerlendirmek bana biraz sorunlu görünüyor.
Başka ne popülizm değildir? Narodniklerin yaptığı gibi aydınlatmak için yukarıdan ‘halka doğru’ gitmek burdaki anlamıyla popülist değil. Popülist zaten hakiki halk olduğunu iddia eder, halktan iktidara yürür.
Bu açıdan, Zafer Toprak hocanın Jön Türklerin halkçılık iddiasını popülizm başlığıyla incelemesini, siyaset bilimci gözüyle kafa karıştırıcı bulurum. Narodniklerin mesaisini 'peopleism' diye çevirenler var, belki 'halkçılık' da İngilizceye böyle çevrilebilir.
Kısacası: Siyasetin her türlüsü popülisttir, o zaman popülizm içi boş bir kavramdır… mı? Hayır. Herkes ve her şey popülizm değildir. Bir şeyin ne olduğunu anlatmak için ne olmadığını iyi sınırlamak lazım, bunu denedim. Sağlıcakla!
