bir soru:
enflasyonun %10 olduğu bir ortamda ücretlerin %5 artırılması kabul edilirken, enflasyonun olmadığı bir ortamda ücretlerin %5 düşürülmesi, sonuç olarak aynı şey olmasına rağmen düşürülme tepkilere neden olmaktadır.
bunun nedeni nedir?
önceleri iktisatta insanların rasyonel (akılcı) olduğu ve her zaman kendi faydasına olan seçimler yaptığı düşünülüyordu ve fiyat hareketleri bu noktada açıklanmaya çalışılıyordu. bu konuda araştırmalar yapılıp teoriler ortaya atıldı. konumuz bu olmadığı için bahsetmeyeceğim.
sonraları insanların rasyonel olmadığı aksine irrasyonel (akıldışı) olduğu anlaşılınca piyasalarda oluşan fiyat hareketlerinin anlamlandırılması için farklı yaklaşımlar ortaya konuldu.
insanların irrasyonel olduğu ile alakalı bir sürü test yapılmış ancak ben bir tanesini aktarayım:
iki kişinin katıldığı deneyde deneklerden ilkine 10 TL veriliyor ve bunu karşısındaki kişiyle paylaşıp paylaşmayacağı, paylaşacaksa ne kadarını paylaşacağı soruluyor.
ilk kişi bu konuda karar verince diğer kişi kabul ederse dağılım gerçekleşiyor, herkes payına düşeni alıyor. ikinci kişi kabul etmezse kimse para alamıyor.
eğer kişi rasyonel olarak hareket etseydi beklenen ne olurdu? en az miktarda para vermek. ikinci kişi açısından da rasyonel olan verilen parayı kabul etmek.
sonuç ne oluyor dersiniz?
ilk kişiler genellikle 3 TL ve fazlasını veriyor.
ikinci kişiler ise 3 TL'nin altındaki rakamları kabul etmeyip para almamaya razı oluyorlar.
insanlar irrasyonel hareket ettikleri için piyasalarda oluşan hareketleri psikolojik etmenlerle oluşturdukları varsayımı ortaya çıkmıştır. bu noktada davranışsal finans dediğimiz konu önemli bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır.
davranışsal finans alanında detaylı yazılar yazacağım. bu yazımın amacı ise temel oluşturmak.
daha anlaşılır olması açısından insanların psikolojik olarak karar vermelerine bir örnek vermem gerekirse:
insanlara emeklilik süreleri dolduktan sonra emekli olmamaları ve bir kaç yıl daha çalışmalarının sağlanması için ne yapılabilir?
bir süre daha çalışıp emekli olanlara 200 TL fazla maaş teklif edilse kabul ederler mi?
sunuş 1: şimdi değil de sonra emekli olursan her ay 200 TL fazla paran olacak!
sunuş 2: şimdi emekli olursan her ay 200 TL para kaybedeceksin!
sonuç aynı şimdi emekli olursan 200 TL'yi alamayacaksın.
ancak insanlar 200 TL fazla param olmasın diyebilirken 200 TL kaybım olsun diyemiyorlar.
haberlere, bilgilere size sunuluş şekillerini de göz önünde bulundurarak yaklaşın.
psikolojimizin ve davranışlarımızın bize neler verdiğini, bizden neler aldığını sonradan inceleyeceğiz. şimdilik bu kadar olsun.
Rıfat Ilgaz'ın, yıllar önce yapılan bir röportajında "Nasıl bu kadar çok güldürebildiniz?" sorusuna verdiği düşündürücü yanıt:
"Eskiden idamlar sabaha karşı yapılırmış. Belli bir süre sonra idam yaklaştığında tüm dükkanlar açılmaya, esnaf satış yapmak için bağırıp çağırmaya başlamış.
Bunun üzerine aileler de o saatlerde sokağa çıkmaya başlamış ve idam vakitleri panayır havasına bürünmüş. Sonuçta da ölen bir adama bakarak gülen bir halk görüntüsü oluşmuş. Ben de çöken eğitim sistemini anlattım. Hepimiz ölen bu sisteme bakarak güldük."
Daha önce yazdığımız harmonik formasyonlarda olduğu gibi Crab formasyonu da XABCD hareketlerinden oluşur. Adını şekil olarak benzemiş olduğu yengeçten alır.
Crab formasyonunu basitçe inceleyecek olsak bile çok fazla detaya bakmamız gerekecek sırasıyla bakalım.
Büyükannem müthiş bir insandı. Zamanında bana nasıl Monopoly oynanacağını öğretmişti.
Oyunun adının "edinmek" olduğunu anlamıştı. Biriktirebildiği her şeyi biriktirir ve nihayetinde oyun tahtasının hâkimi olurdu. Ardından bana hep aynı şeyi söylerdi. Bana bakar ve şöyle söylerdi: ''Bir gün bu oyunu oynamayı öğreneceksin.''
Bir yaz, neredeyse her gün, her saat Monopoly oynadım ve o yaz oyunu oynamayı tam anlamıyla öğrendim. Anlamıştım ki kazanmanın tek yolu "edinmeye" olan koşulsuz bağlılıktı. Anlamıştım ki para ve mevkiler sizin skorunuzu artırmaya yarıyordu.
ABD’lı suç psikoloğu Philip Zimbardo öğrencileri ile bir deney yapmış. Fakir ve suç oranı yüksek Bronx ile yaşam standardı yüksek insanların yaşadığı Palo Alto’ya plakaları sökülmüş ve kaputu açık birer araç bırakılmış.
Bronx’taki araç 3 gün içerisinde tüm parçaları sökülmüş ve yağmalanmış iken Palo Alto’daki araca kimse dokunmamış.
Daha önce yazdığımız harmonik formasyonlarda olduğu gibi Butterfly formasyonu da XABCD hareketlerinden oluşur. Adını şekil olarak benzemiş olduğu kelebekten alır.
Butterfly formasyonunu basitçe inceleyecek olsak bile çok fazla detaya bakmamız gerekecek sırasıyla bakalım.
Daha önce yazdığımız harmonik formasyonlarda olduğu gibi Gartley formasyonu da XABCD hareketlerinden oluşur. Adını H. M. Gartley'den almıştır. Diğer adı ise Gartley 222 olarak bilinir. Çünkü Gartley konusu kitabın 222. sayfasında işlenmiştir.