Bugünkü zinciri Alfred Heilbronn botanik bahçesi olarak bilinen İstanbul Üniversitesi’nin Süleymaniye’de bulunan botanik bahçesinin tahliye kararı üzerine yazmaya karar verdim. Gelin öncelikle Botanik bahçesi nedir ne işe yarar mevzuundan başlayalım.
Botanikçi Heywood Botanik bahçelerini “dünyanın doğal ve kültür bitkilerini bahçenin amaçlarına uygun olarak belli bir düzen içinde yetiştiren, bunları çocuklara, ve öğrencilere tanıtarak onları eğiten, bitkiler üzerinde değişik amaçlı bilimsel araştırmalar da yapan kuruluşlar”
Dünyada bugünkü anlamda bilinen ilk botanik bahçesi, 1543’te Pisa şehrinde Luca Gihini tarafından kurulan botanik bahçesidir. Devamında İtalya ve Avrupa’nın diğer şehirlerinde de botanik bahçeleri kurulmaya başlamıştır. (resim: İtalya’nın ikinci B.bahçesi 1545’te kurulan Padova) 
Bu bahçeler öncelikle tıbbi amaçlarla kurulmuşken sonraları botanik biliminin derinleşmesinde kullanılarak bir araştırma enstitüsü konumuna da erişmiştir.
Burada bitkilerin sınıflandırılması, tohum araştırmaları, yetiştirme çalışmaları, tıbbi kullanım alanları ve halkın bunları tanıması amaçlarıyla çalışmalar yürütülmektedir. Bu kapsamda bahçeler Herbaryum, Seralar, Arboretum, kütüphane başta olmak üzere birçok bölümden oluşur.
Endemik bitkilerin yeniden yetiştirilmesi için çalışmalar da yapılan botanik bahçeleri, son yıllarda dünyanın hızla bozulan doğal yapısında kaybolmak üzere olan bitki türlerini bünyelerinde yetiştirerek bunların nesillerinin devamına yardımcı olmaktadırlar.
Bunlara en tipik örnek, ülkemizde Amasya civarındaki dağlarda yetiştiği bilinen ancak uzun yıllardır o civarda yok olduğu saptanan, yıllar evvel soğanları yurt dışına götürülerek Hollanda başta olmak üzere diğer botanik bahçelerinde yetiştirilmiş olan “yitik lâle” bitkisidir.
Son yıllarda bu türün soğanları yurt dışından getirilmiş olup Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi (NGBB) tarafından üretilmekte, böylece tekrar anavatanına (Amasya dağlarına) yerleştirme çalışmaları yapılmaktadır. (Resim: NGBB)
Bu noktada botanik bahçesinin devamlılığı büyük önem taşımaktadır. Nitekim Amsterdam botanik bahçesinin 1638’den beri, Leiden botanik bahçesinin ise 1590’dan beri varlıklarını gelişerek sürdürdüklerini söyleyebiliriz. (Resim: Leiden Botanik Bahçesi)
Bizde ise, gündemimiz olan 83 yıllık Alfred Heilbronn botanik bahçesine gelen kadar modern anlamda dört tane botanik bahçesi yapılmış ancak taşınma, tahliye gibi lojistik sebeplerle ve yangın nedeniyle en uzun ömürlüsü 18 yıl olabilmiştir.
Kurumsal olmayan ilk botanik bahçelerimiz, dört Hekimbaşının kendi yalılarının bahçelerinde özel çabalarıyla oluşturup, kendi insiyatifleriyle tıp öğrencilerine açtıkları bahçelerdir. 1-Hekimbaşı Abdülhak Molla’nın botanik bahçesi 2- Hekimbaşı Salih’in botanik bahçesi)
Modern anlamdaki ilk botanik bahçemiz ise, tıbbiyenin hizmetinde 1839 yılında kurulan ve 1848 yılında Beyoğlu’nda çıkan yangınla birlikte tıbbiye binasıyla beraber yok olan Galatasaray Botanik Bahçesidir.
Tıbbiye, 1877’de Demirkapı’ya; 1892’de Kadırga’ya; 1926’da da Beyazıt’a taşındığından buralarda sıfırdan birer botanik bahçesi kurulmuşsa da bu bahçeler taşınırken terkedilmek zorunda kalınmıştır.
Öte yandan 1903 itibariyle Haydarpaşa’da yüksek tıp eğitimi amacına yönelik olarak kurulan 4.botanik bahçemiz ise 1933 üniversite reformu ile Tıp Fakültesinin taşınması sonucu sahipsiz kalmış ve zamanla yok olmuştur.
Bütün bu tahliyelerde, nebatat (botanik) hocası Dr.Esad Şerefeddin kendi hocası ve öğrencileri ile birlikte, taşınılan her yeni yerleşkede sıfırdan birer botanik bahçesi kurduysa da hepsinin ömrü ancak bir sonraki taşınmaya kadar sürebilmiştir.
Bugün yeni bir tahliye kararı ile müftülüğe devredilmesi planlanan Süleymaniye Alfred Heilbronn Botanik Bahçesi ise, 1935 tarihli kuruluşu ile tarihimizin en uzun süre ayakta kalabilmiş, dolayısıyla en gelişmiş botanik bahçesidir.
Bahçeye sonradan ismi verilen Alfred Heilbronn, 1933 Üniversite Reformu ile Türkiye’ye davet edilerek yeniden düzenlenen İstanbul Üniversitesi'nde, Fen Fakültesi Farmabotanik ve Genetik Enstitüsü direktörü sıfatıyla bina çevresini botanik bahçesi olarak düzenlemeye başlamıştır.
Türkiye’de bulunduğu süre içerisinde (1933-1960 arasında) Türkiye florası üzerine çalışmış ve öğrenci yetiştirmiştir. Bu amaçla botanik bahçesini de günbegün geliştirmiştir.
Heilbronn, Biyoloji Binası etrafındaki araziyi bir Botanik Bahçesi şeklinde düzenlemiş, Yabancılardan oluşan bahçe şefi kadrosu temin etmiş ve kendisi de bahçenin direktörlüğünü üstlenerek, bahçe işlerini hergün kontrol etmiştir.
Canlı koleksiyonun gün geçtikçe daha da zenginleşmesi için çalışmış, enstitü ve bahçe elemanlarının, Anadolu 'ya yaptıkları botanik gezilerde, bahçe için yerli bitkilerden tohum, kök, soğan vs. toplamalarını istemiş, bahçe şeflerini çoğu kere bu amaçla Anadolu 'ya göndermiştir.
Bunun haricinde yabancı botanik bahçeleri ile iletişime geçerek tohum takası yapmış, materyal istemiş ve her yıl tohum kataloğu yayımlamıştır
12 Aralık 2003 günü Süleymaniye' deki Botanik Anabilim Dalı'nda düzenlenen Prof. Heilbronn'u anma töreninde, bugüne kadar " İstanbul Üniversitesi Botanik Bahçesi" olarak tanıdığımız bu bahçeye "Alfred Heilbronn Botanik Bahçesi" adı verilmiştir
2010 yılı itibari ile bahçede 23 adet havuz, 430 metrekare taş bahçesi (özellikle taşlık ve kayalık alanlarda yaşamayı tercih eden bitkilerden oluşan), 127 familyadan yaklaşık 400 ağaç ve çalı ile yaklaşık 3 bin adet otsu bitki bulunmakta
Ayrıca seralarda çeşitli cinslerden 2500 bitki ile çeşitli botanik bahçelerinden bağışla gelen 390 adet egzotik bitki bulunuyor. Bahçenin toplam bitki varlığı yaklaşık 5 bin adet. Burada da güzel görseller var: instagram.com/explore/tags/a…
Bahçenin sorumlusu olan öğretim üyelerinden Dr. Erdal Üzen , hızlı şehirleşme nedeniyle İstanbul’da tamamen ortadan kaybolan Mavi Yıldız çiçeğini ellerindeki tohumlardan yeniden ürettiklerini belirtmiş.
Bahçede Erdal Hoca’nın “İstanbullu Bitkiler” tabiriyle adlandırdığı 57 çeşit İstanbul’a özgü endemik bitkinin bulunduğu bir koleksiyon da mevcut
Bu arada dileyenler Erdal Üzen’in 2011 yılında Salt İstanbul’da Botanik Bahçesi ile ilgili yaptığı konuşmayı bu linkten izleyebilirler. vimeo.com/31895213 @SALT_Online
Endemik bitkiler ile ilgili çalışma yalnızca İstanbul bitkilerine özgü değil mesela Hakkari’de artık mevcut olmayan bir bitkinin zamanında hocaları tarafından dikildiği için yalnızca bu bahçede mevcut olduğunu belirtmiş
Son olarak şunu belirtelim 85 yıllık bu canlı mirası taşımak bir kısmı sadece burada yaşamakta olan binlerce bitkinin ve yıllarının emeğinin yok olması riskini göze almaktır.
milliyet.com.tr/-bitkilere-kiy… bu röportajda da belirtildiği gibi bu bahçe “Milli bir servettir” yok olması ihtimalinin dahi göze alınmaması gerekir.
Kaynaklar1: İstanbul Üniversitesi Bilim, Kültür ve Sanat dergisi 3. Sayı./ Z dergisi 1. Sayı Botanik bahçeleri ve önemi- Tuna Ekim / Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi sayı:2, Botanik bahçeleri Mad - Turhan Baytop.
Kaynaklar2: Türkiye’de Botanik Tarihi araştırmaları- Asuman Baytop / Milliyet Gazetesi 25.08.2017 tarihli/ Milli Saraylar Dergisi say 9- 2012- Emine Atalay Seçen, Neşe Yıldırım/ Salt Online
