Wat de Gouden Eeuw voor Amsterdam was, was de Renaissance voor Florence. De stad bloeide en groeide als nooit tevoren en werd het centrum van de macht in Italië en van de kunst in (West-)Europa. Macht, schoonheid, roem, opkomst en teloorgang: het kenschetst de stad.
De term Renaissance werd pas veel later geïntroduceerd door Giorgio Vasari (later meer over hem), die eigenlijk de eerste kunsthistoricus was. Hij beschrijft vooral de terugkeer naar de (waarden van de) klassieke oudheid en het mensbeeld. Grofweg start de Renaissance met Cimabue.
Cimabue (1240-1302) wordt gezien als de eerste Renaissance-kunstenaar. Hij maakte schilderwerken in de Byzantijnse traditie, maar dan mét diepgang en in meer levensechte verhoudingen. Hij was een ongekende pionier en geroemd door o.a. tijdgenoot Dante. Hij was ook heel lelijk. 
Wat Cimabue ook deed, was Giotto 'ontdekken'. Tijdens een wandeling stuitte hij op een schaapsjongen van 10 die een prachtig schaap tekende op een steen. Hij vroeg aan diens vader of hij hem onder zijn hoede mocht nemen. De jongen Giotto ging zo in de leer bij de grote maestro.
Giotto (1267-1337) was een natuurtalent. Hij was behalve schilder ook architect en ontwierp de befaamde campanile van de Duomo van Florence. Zijn kijk op perspectief veranderde de manier van schilderen drastisch: de figuren werden veel massiever. In zijn tijd werd hij al geroemd.
Weliswaar geen (beeldend) kunstenaar, maar tijdgenoot van Giotto was de grote dichter en stadsgenoot Dante Alighieri. Zij kenden elkaar goed, Giotto legde hem zelfs vast in een fresco. Zijn vrije geest past zeker in deze tijd. Hij schreef het epische werk De Goddelijke Komedie.
In La Divina Commedia beschrijft hij zijn tocht door de hel, via het vagevuur naar de hemel. Het is een christelijk verhaal dat tevens de politiek en geestelijkheid van die tijd aan de kaak stelde. Het geldt nog altijd als een meesterwerk. Dante (1265-1321) stierf in ballingschap
Terug naar Giotto of eigenlijk naar een van z’n navolgers: Andrea Pisano (1290-1348). Pisano was zeer getalenteerd en volgde de grote Giotto op als hoofdbouwmeester van de Campanile na diens dood. Het bekendst werd hij door de bronzen reliëfdeuren van het Baptisterium in Florence
Klein sprongetje vooruit. In 1377 wordt namelijk Filippo Brunelleschi geboren. De nogal koppige Florentijn was een genie: hij was goudsmit, ingenieur, beeldhouwer maar vooral architect. Hij is vooral bekend om het ontwerpen van de befaamde koepel van de Duomo van Florence.
Op de kerk moest een koepel komen maar niemand wist hoe. Architectonisch was zoiets onmogelijk, waardoor de kerk eeuwenlang zonder koepel was. Brunelleschi bedacht iets geniaals: hij bouwde twee koepels in elkaar, die zo elkaar versterkten. Het is briljant bedacht en uitgevoerd.
Daarnaast perfectioneerde Brunelleschi ook het perspectief. Hij bracht daarvoor een tijd door in de ruïnes van het Forum Romanum in Rome. Het was baanbrekend. Vasari omschreef hem als een vakidioot met nauwelijks aandacht voor hygiëne. Hij leek veel op Herman van Veen, trouwens.
Wie Brunelleschi zegt, zegt meteen ook Lorenzo Ghiberti (1378-1455). Hij was tijdsgenoot van Brunelleschi en in het begin goed bevriend. Dat veranderde toen er een wedstrijd werd uitgeschreven voor het maken van een bronzen deur voor het Battistero van Florence: de doopkerk.
De kunstenaars werd gevraagd een bronzen paneel te maken dat het Offer van Isaac voorstelde. Ghiberti en Brunelleschi vertoonden na een jaar werken hun inzending en Ghiberti won unaniem. Brunelleschi was woedend. Oordeel zelf: links Ghiberti, rechts Brunelleschi.
Uit eerbied werd hem ook de Oosterpoort gegund. Dit werd zijn pièce de résistance: bronzen deuren voorzien van goud die scènes uit het Oude Testament uitbeelden. Later noemde Michelangelo de deuren zo mooi, dat ze eigenlijk wel de deuren van de hemel konden zijn.
Behalve voor deze werken mogen we Ghiberti ook dankbaar zijn omdat dat hij een van de grootste beeldhouwers aller tijden het vak leerde: Donato di Niccolò di Betto Bardi, beter bekend als Donatello (1386-1466). Hij was veelzijdig, vernieuwend en geniaal.
Donatello was een lieveling van de De' Medici. Donatello werkte eerst mee aan de deuren van het Battistero, voordat hij zelf aan de slag ging. Hij is befaamd door het eerste grote ruiterstandbeeld sinds de Romeinse tijd: de Venetiaans veldheer Erasmo da Narni, aka Gattamelata.
Het bekendste werk van hem is ongetwijfeld zijn versie van David die Goliath verslaat. Het is fantastisch en compleet anders dan dat van Michelangelo, anderhalve eeuw later. Hij voltooit het rond 1440 voor Cosimo de' Medici en het komt in diens Palazzo Medici (nu Medici Riccardi)
Nu staat het in het Bargello en het is niks minder dan adembenemend. Gegoten in brons en met een serene uitstraling. Een herdersjongen die de grote reus verslaat: niet atletisch, niet heroïsch, maar bijna androgyn. Het legt links naar Donatello's vermeende homoseksualiteit.
De De' Medici koesterden het beeld, waardoor het een bijzondere plaats kreeg in de Florentijnse geschiedenis. Het is tegenwoordig het Italiaans equivalent van ons Gouden Kalf, de bekende filmprijs. Elke winnaar krijgt een miniatuurversie van de Premio David di Donatello.
In het open, vrije (geest)klimaat dat toen heerste, ontwikkelden vele kunstenaars zich en tilden zij de stad naar ongekende hoogten. In het kielzog van geniën als Donatello floreerden ook ‘minder bekende’ kunstenaars als Fra Angelico, Piero della Francesca en Filippo Lippi.
Voor de goede orde: dit waren geen koekenbakkers! Maar soms ondergesneeuwd door grotere namen. Fra Angelico (1395-1455) maakte echt een brug tussen de gotische schilderkunst en de ‘diepte’ van de vroege Renaissance. Zijn werken in het San Marco-klooster in Florence zijn prachtig.
Stadsgenoot Piero della Francesca (1412-1492) kwam in dienst bij de hertog van Urbino waar hij veel stukken voor maakte. Zijn bekendste werk is van de hertog en zijn vrouw. Grappig detail: de hertog had maar één oog dus werd op zijn Julio Iglesiases dus van een kant vastgelegd.
Filippo Lippi (1406-69) was kloosterling die uittrad en ‘n wereldlijk leven inging. Hij genoot van het leven (en z’n vele minnaressen) en was de vader van Filippino Lippi, die later furore maakte. Zijn mooiste werk is de Madonna uit het Uffizi. Hij was leermeester van Botticelli.
Zo, hij is genoemd: Sandro Botticelli (‘45-1510), die eigenlijk Alessandro Filipepi heette maar de bijnaam Tonnetje (Botticelli) kreeg omdat zijn broer (😳) zo dik was. Botticelli: zijn naam is zó verweven met Florence en de renaissance dat ze onlosmakelijk verbonden zijn.
Botticelli was een genie. Hij was gedreven, getalenteerd en daarnaast makkelijk in de omgang. Hij hield van een grapje en was geliefd in de stad. Hij werkte in de Sixtijnse Kapel van Rome maar keerde later voorgoed terug naar zijn geboortestad, Florence.
Daar floreerde (pun intended) hij als geen ander. Hij maakte er twee meesterwerken uit de renaissance: la Primavera (de lente) en La Nascita di Venere (de geboorte van Venus). Twee fabuleuze, grote schilderijen die zijn naam definitief vestigden. Hij maakte ze eind 15e eeuw.
La Primavera toont een lentetafereel. In het midden Venus (met gezicht van Simonetta Vespucci, waarover later meer) die wordt omringd door nimfen en (half)goden. Rechts Flora, links Mercurius. Botticelli schildert meer dan 500 verschillende bloemensoorten op het doek (van 3x2m)
Z’n bekendste werk is waarschijnlijk La Nascita di Venere. Het toont de geboorte van de godin van de liefde uit het schuim van de zee. Aan land geblazen door de windgod Aeolus staat ze (Vespucci) in typische contrapposto. Ze kijkt ons aan en bedekt haar intieme delen, tevergeefs.
Beide werken hangen in het grootste renaissancemuseum ter wereld, de Gallerie degli Uffizi (@UffiziGalleries) in - uiteraard - Florence, samen met talloze andere werken van o.a. Botticelli en eerder genoemde kunstenaars. Deze twee schilderijen hebben een prominente plek gekregen.
Terug naar Botticelli. Zijn muse was de mooiste vrouw van de stad destijds: Simonetta Vespucci. Getrouwd met de neef van de ontdekkingsreiziger, was ze een fenomeen. Alle mannen draaiden hun hoofden als ze passeerde en zelfs Giuliano de’ Medici was verliefd. Zonder resultaat.
Ze stierf jong, op 22-jarige leeftijd, een bloeiende stad voor de helft in rouw achterlatend. Ze kreeg een eervolle begrafenis en de straten liepen vol als eerbetoon. Botticelli was er kapot van; hij is Simonetta gedurende zijn leven als muse blijven gebruiken.
Aan het eind van zijn leven kwam Botticelli onder invloed van de strenge prediker Savonarola, die eenvoud en kuisheid (ook in kunst) predikte. Botticelli’s werken raakten uit de gratie. Hij stierf en werd begraven in de Ognissanti, aan de voeten van, jawel, Simonetta Vespucci.
Overigens is de Ognissanti-kerk een prachtig, relatief klein kerkje dat door veel mensen voorbij wordt gelopen. Zonde: behalve Botticelli en Simonetta Vespucci ligt ook de naamgever van Amerika én het paard van Sinterklaas, Amerigo Vespucci, hier begraven #sidenote
Ai: de naam Savonarola kwam al even voorbij. Geen kunstenaar, wel van ontzettend groot belang in het Florence van die tijd. Florence bloeit, is ongeveer het middelpunt van de wereld. Vrije geesten, vrije kunst en dat betekent bijna automatisch ook: vrije(re) godsdienst. No way.
(Girolamo) Savonarola (1452-98) was een vrome monnik die dit allemaal veel te ver van het 'pure geloof' vond staan. Hij hekelde aflaten, gunsten van geestelijken en pleitte voor terugkeer naar de basis. Langzaamaan kreeg hij steeds meer invloed, ook op vrije kunst.
Grote kunstenaars als Botticelli raakten bedwelmd door zijn harde preken en angst voor het vagevuur, dat ze vromere kunst gingen maken en zelfs kunstwerken ritueel gingen verbranden. Na de dood van Savonarola (hij werd publiekelijk verbrand, zie pic) klaarde het klimaat weer op.
Klein stapje terug: Andrea del Verrocchio (1435-1488) mag in dit draadje niet ontbreken. Hij bekwaamde zich in de schilderkunst, maar stopte daarmee toen zijn leerling, ene Leonardo da Vinci, met zoveel gemak schilderde, dat hij zei dat hij voorgoed zijn penselen op zou bergen.
Hij hield woord en ging beeldhouwen. De maestro zou naam maken met de tombes voor Piero en Giovanni de' Medici. Na de dood van Donatello zou hij veel werken hebben mogen maken voor de Florentijnse familie, waaronder dus deze tombes in, uiteraard, de San Lorenzo-(huis)kerk.
Zijn bekendste werk is het beeld van de jonge David. Net als die van Donatello heeft David een jongensachtige uitstraling. Het beeld staat in het Bargello, in Florence. Het hoofd van Goliath bevond zich oorspronkelijk naast zijn rechtervoet maar is er later tussen geplaatst.
Va be', de tijd gaat verder en we komen in de hoogtijdagen van de Renaissance. Een van de leerlingen van del Verrocchio was niemand minder dan Leonardo da Vinci, misschien wel het allerbeste voorbeeld van de (waarden en ideeën van de) Renaissance: de ultieme Homo Universalis.
Da Vinci werd in 1452 geboren in Anchiano, provincie Vinci en regio Florence. Hij was een schildersleerling en kon ongeveer alles: schilderen, beeldhouwen, uitvinden, sterren kijken en ook eindeloos nadenken over alles en niets. Briljant en controversieel, al tijdens zijn leven.
Het nadeel van zoveel kunnen en denken, is dat hij ook bijna niets afmaakte: van hem zijn slechts 17 afgeronde schilderwerken (waaronder het Laatste Avondmaal) en precies nul (0) beelden overgebleven. Maanden en jaren soms besteedde hij aan studies, schetsen en tekeningen.
Maar dat wát hij afrondde, was subliem. Hij werd befaamd door de zogenaamde sfumato-techniek: een manier van schilderen waardoor alles met een zachte waas wordt bedekt. Hierdoor ontstaat een mystiek effect. Voorbeelden daarvan zijn de Maagd in de grot, de Annunciatie en...
...de Mona Lisa. Het beroemdste schilderij ooit: la Gioconda (zo heet het officieel) was 'n schilderij van de vrouw van Francesco del Giocondo: madonna Lisa -> Mona Lisa. Het is klein (77x53) en hangt in Parijs. Het werd ooit gestolen door een Italiaan die het terug wilde halen.
Maar Da Vinci was zoveel meer: zo maakte hij schetsen voor een gigantisch bronzen paard, bedacht hij wapentuig voor de belegering van een stad, unieke brugconstructies en gedetailleerde anatomische tekeningen. Hij stierf in 1519 in Frankrijk, waar hij begraven ligt in Amboise.
Ik moet 'n excuus maken: scusatemi! Alhoewel ik weet dat ik niet iedereen kan benoemen, vind ik met terugwerkende kracht dat ik toch écht iets over Masaccio had moeten zeggen. Deze kunstenaar uit de vroege Renaissance was een grote inspiratie voor o.a. Botticelli en Michelangelo.
Hij was vernieuwend, omdat hij de gotische stijl van de middeleeuwen losliet en zich ontwikkelde. Het allerbekendst is hij vanwege het lijnperspectief dat hij doorvoerde in schilderkunst, geïnspireerd door Brunelleschi. Zijn Santa Trinità (in de S.M. Novella) is een meesterwerk.
Terug naar later: met Da Vinci zijn we beland in de Hoogrenaissance, een periode van 25 jaar waarin alles wat vele eeuwen heeft geborreld, samenkwam in een eruptie van ultieme schoonheid en perfectie. Vaandeldrager van die periode is niemand minder dan Michelangelo Buonarroti.
De meester himself. Deze man kon alles, maar deed wat hij leuk vond. Geboren in de buurt van Arezzo verhuisde hij al als baby naar Florence. Daar ging hij in de leer bij Ghirlandaio waarna hij voor Lorenzo de' Medici ging werken. Onder hem kwam zijn talent extra tot wasdom.
Lorenzo en diens zoon Piero gunden hem vele projecten. Michelangelo werkte hard en minutieus. In 1501 kreeg hij een groot blok marmer toebedeeld dat door eerdere kunstenaars was afgewezen omdat het 'niet volmaakt' was. Michelangelo ging aan de slag en maakte iets volmaakts:
David, nét voordat hij het slagveld opgaat om de reus Goliath te verslaan. Het beeld is gigantisch: 5.17m bij 1.99. Het is werkelijk fenomenaal: het toont David - in tegenstelling tot de beeltenis van Donatello - als een viriele, gespierde koning. De details zijn ongekend.
Het beeld zou eerst op de Duomo worden geplaatst, maar toen bleek dat dat niet ging, belandde het op de Piazza della Signoria waar nu een kopie staat. Het origineel staat in de Galleria dell'Accademia. Ga er eens (heel vroeg) heen: je mond zal openvallen van zoveel perfectie.
Voor hij in 1505 naar Rome vertrok, maakte hij ook nog werken als de Tondo Doni, het enige schilderij op paneel dat nog bestaat van Michelangelo. De vergulde lijst is ook origineel. Het toont de Heilige Familie 'Michelangelo-stijl': met gespierde lijven. Het hangt in het Uffizi.
