Thread by @elisbektas

Curriculum mortis

I
(1997)

U rukama mi se nedavno našla neobična knjižica, sasvim neugledno opremljena. Pažnju mi je privukla crnobijela fotografija pjesnika, čiji su stihovi odštampani između korica boje cinobera. Čovjek čiji je pogled ovako prodoran i čije crte lica imaju

ovakav sklad i ljepotu sigurno ne može biti loš pjesnik, rekoh sam sebi, prije nego što sam oca upitao kakva je to knjiga i otkud se našla u kućnoj biblioteci, izazvavši na njegovom licu zapanjen izraz. Nisi čitao Mikloša Radnotija?! Pa čitaj onda.

Mislim da nikada nisam vidio

obimom skromniju zbirku poezije - tačno deset pjesama, od kojih neke nisu duže od jedne strofe. Pročitavši ih po drugi put, ostao sam zatečen i zapanjen, kao da mi se u rukama nalazi nekakvo strašno otkrovenje.

Evo šta o tom otkrovenju u predgovoru knjige, koja nosi

sasvim običan naslov Borska beležnica, kaže Aleksandar Tišma:

... Pesme prevedene i objavljene u ovoj knjizi potiču iz masovne grobnice u selu Abda na krajnjem severozapadu Mađarske. Prilikom ekshumacije posle rata, one su nađene u stražnjem džepu pantalona na jednom od

dvadesetdva tela ljudi ubijenih puščanim i revolverskim mecima pretežno u potiljak. Telo pod brojem 12, u čijem je stražnjem džepu pantalona nađena sveščica sa ćirilički odštampanim naslovom „Avala 5", identifikovano je kao leš dr Mikloša Radnotija, a pesme upisane u tu svesku

kao poslednja ostvarenja ovog mađarskog pesnika.

Svesku je Radnoti kupio u Srbiji, u Boru, od jednog seljaka, i sve u njoj sadržane pesme napisao je kao prinudni radnik u borskom rudniku za vreme okupacije...

Radnoti je u Bor dospeo 1.juna 1944.godine kao pripadnik takozvane

radne službe, u koju je Hortijeva, pa zatim Salašijeva Mađarska mobilisala Jevreje da bi, iscrpljujućim radom u ratnim područjima, samlela njihovu živu snagu i eventualni otpor. U ovom slučaju, ona je poslala hiljadu petsto tih svojevrsnih robova na poslugu nemačkoj organizaciji

„Todt", u zamenu za isporuke pakra i hroma, koje nisu nikad usledile. Oni su gradili prugu, koja neće biti izgrađena u toku rata. Ali, glavna svrha njihovog odašiljanja u udaljenu Srbiju bila je, ipak, postignuta: bez odgovarajuće hrane i bez dovoljno odmora u barakama punim

vašiju i stenica, mučeni su teškim fizičkim poslom, kome većina nije bila vična ni dorasla, kažnjavani za prekršaje kundačenjem, vezivanjem i streljanjem.

U Boru se Radnoti utopio u bezimeno roblje, ne svrativši na sebe nikakvu posebnu pozornost. Krhke telesne građe ali zdrav,

nekad strastan planinar, smučar i veslač, odolevao je kako-tako teškim uslovima rada u logoru, ali je slabio. Nije imao novaca, ni vrednosnih stvari kojima bi obezbeđivao dopunsku ishranu uz lošu i izgladnjujuću logorsku hranu (namerno je sve ostavio kod kuće, ženi, koja je posle

njegovog odlaska počela da se krije), niti je, kao čovek knjige i misli, umeo da se uključi u trampu i crnu berzu, koja je u svim logorima, slično korovu na bunjištu, bujala. Sem dvojice-trojice upućenih, niko od njegovih sulogoraša, a da o stražarima i ne govorimo, nije znao

da je taj rob, što tegli pragove i šine posrćući pod psovkama i udarcima, jedan od najznačajnijih mađarskih pesnika...

To lirsko beleženje Radnoti je nastavio i posle povlačenja logora 21.avgusta 1944, u toku povratnog marša. Kao kakav naučnik - biolog, koji, koristeći sopstvenu

bolest, prati njeno pobedničko nadiranje da bi je opisao i predao budućnosti ispitanu i imenovanu, i ovaj pesnik, osuđen da propešači, sada i bez one oskudne ali bar redovne logorske hrane i sklonitosti, hiljade kilometara, psovan, bijen, slabljen, pretakao je patnju, istraženu

nedoglednim ponavljanjima u njenom ispoljavanju i u mogućnostima njenog imenovanja, u pesme nazvane razglednicama, porukama s puta.

To je bio put smrti, jer čak i one, koji su izdržali do kraja, on će odvesti u nemački logor Oranienburg namenjen uništenju... Radnotija napušta

snaga 8.novembra. Njega i još dvadesetjednog logoraša, koji su nesposobni za dalje pešačenje, odred mađarskih vojnika, kome su povereni, ubija u selu Abda, pošto je najpre naterao nekolicinu najočuvanijih da iskopaju zajedničku raku. U tu raku padaju, zajedno s Radnotijevim do

skeleta izmršavelim, u potiljku prostreljenim telom, i pesme upisane u sveščicu s natpisom „Avala 5". Na prvoj stranici Radnoti je upisao na pet jezika, ma mađarskom, srpskohrvatskom, nemačkom, francuskom i engleskom: „Ovaj notes sadrži pesme mađarskog pesnika Mikloša Radnotija",

i adresu na koju sveščicu treba poslati. Tako je hteo osigurati da njegove pesme, što ih je, poput njega, „teški nanos (zemlje) skrio", izađu jednom na videlo, svedočeći o poslednjim koracima po strmoj stazi kojom je prošao njihov tvorac...

(završetak navoda iz Tišminog teksta)

II
(1997)

Mađarski jezik nikad nisam imao priliku učiti, a mađarskoj književnosti pretpostavljao sam poljsku, češku, njemačku, austrijsku... Ipak, uprkos nemogućnosti da čitam izvornik, usuđujem se ustvrditi da je prepjev Danila Kiša do mene prenio svaki damar Radnotijevog

pregnuća. Čitajući ove stihove, drhtao sam, kao u groznici.

Ovaj notes sadrži pesme mađarskog pesnika Radnoti Miklosa. On moli nalaznika, da istog pošalje na adresu sveučilišnog profesora Ortutay Gyula, Budapest, Horanszky u. 1. I.

Koren

Iz korena snaga šikne,
kiše deo, zemlje deo,
san mu snežnobeo.

Iz dubine k suncu svrdla
koren lukav i prepreden,
ruka mu ko konop preden.

Na mišici crv mu spava,
na kolenu crv mu dremlje,
svet procrvlja iznad zemlje.

Ali koren živi dalje,
ne brine za rane dana,
san mu - grana rascvetana.

Njoj se divi i nju hrani,
sokove joj šalje sveže,
sokovima k sebi veže.

Sad sam i ja, evo koren,
međ crvima živim, tih,
tu se rađa i taj stih.

Postah koren, cvet sam bio,
teški me je nanos skrio,
sudbine me rani mač,
nada mnom testere plač.

Logor Hajdeman, u planinama iznad Žagubice, 8.avgust 1944.

Razglednica (2)

Na devet kilometara odavde gore
stogovi i kuće se ruše,
a na poljima, sedeći nemo,
preplašeni seljaci iz lula puše.
Ovde još bosom nogom jezero muti
čobanica mlada
i oblake piju, nagnuta nad vodom,
kudrava stada.

Červenka, 6.oktobar 1944.

Razglednica (3)

Iz volovskih gubica krvava bala toči,
ljudi bolno-krvavo mokre,
četa se kužno u gomili vrti.
Nad nama frkće gnusoba smrti.

Mohač, 24.oktobar 1944.

III
(2011)

U trećem broju mađarskog književnog časopisa Eszmélet, pokrenutog u ljeto 1956.godine pod uredničkom palicom Ištvana Mesaroša, učenika Đerđa Lukača, objavljene su četiri ekloge do tada nepoznatog pjesnika Šandora Rapaia. Mada je na sebe skrenuo pažnju književnih

sladokusaca u Mađarskoj, pa čak i u Londonu, gdje je mađarska intelektualna emigracija minuciozno pratila vijesti iz domovine, Rapai se više nije oglašavao kao pjesnik. Umro je 1988.godine, tiho, kao umirovljeni poštanski činovnik, u stanu čiji su prozori gledali na zgradu Muzeja

lutaka u Sekešfehervaru, jedne od gradskih znamenitosti. Nije imao nasljednika, te je općinska komisija popisala pokretnu imovinu koja je imala, jer Rapai dugova nije ostavio, da bude dodijeljena socijalnim ustanovama.

Među dokumentacijom koju je ovaj umirovljeni poštanski

činovnik uredno vodio, nađen je i dnevnik u kom je bilo zapisano neobično priznanje - početkom novembra 1944.godine tada dvadesetšestogodišnji Rapai u činu tizedeša, odnosno kaplara, jednom od logoraša koji su marševali ka zapadu Mađarske, oduzeo je bilježnicu na čijim je

koricama bilo zapisano Kosmaj 5. Bilježnica, sa četiri ekloge objavljene 1956.godine u časopisu Eszmélet, nađena je na polici s knjigama, između Biblije i kompleta izabranih djela Karla Maja.

Jedan od općinskih činovnika, očito ne bez dara za primjećivanje detalja i

zanimljivosti, o ovom otkriću objavio je kratku bilješku, lišenu svake literarne vrijednosti, u lokalnim novinama, Fejer Megyei Hirlap. Bilješku mi je, kao kuriozitet, poslao prijatelj koji je nedavno bio na studijskom putovanju u Mađarskoj, prikupljajući građu za knjigu

o revoluciji pedesetšeste.

Muzej lutaka u Sekešfehervaru

Unroll please @threadreaderapp