Thread by @rechterjos

Sinds gisteren wordt er voor het eerst in decennia gebruik gemaakt van het staatsnoodrecht, nu om een avondklok in te voeren. Hoe zit dat juridisch? (Dit is een bewerking van een draad(je) van 17 maart jl. over het staatsnoodrecht: bit.ly/3sS0KtR.) (1/25)

De wet- en regelgeving die in Nederland geldt, is gemaakt voor de situatie waarin de maatschappij normaal functioneert. Voor o.a. (dreigende) grote ordeverstoringen, zoals forse rellen, kan de burgemeester op grond van de Gemeentewet een noodverordening uitvaardigen. (2/25)

Die bevoegdheid gaat best ver. De burgemeester mag met een noodverordening afwijken van alle geldende wettelijke voorschriften, behalve de Grondwet. De noodverordening moet worden ingetrokken als de noodsituatie ophoudt te bestaan. Hoe ver deze bevoegdheid ook gaat … (3/25)

… dit wordt nog steeds gerekend tot het normaal functioneren van de maatschappij; de wet spreekt wel van bijzondere omstandigheden.

Als de (dreigende) ordeverstoring meer gemeenten raakt, kan uiteindelijk de voorzitter van de veiligheidsregio deze bevoegdheid overnemen. (4/25)

Vanaf het uitbreken van de coronacrisis is dat laatste ook gedaan. Maar noodverordeningen zijn voor kortdurende (crisis)situaties en daar is inmiddels geen sprake meer van. Sinds 1 december 2020 geldt daarom de Tijdelijke wet maatregelen covid-19 (bit.ly/3c66NoK). (5/25)

Dit alles valt nog onder het gewone recht. Voor het geval dat sneller/centraal handelen geboden is of dat extra bevoegdheden nodig zijn is er buitengewoon recht: het staatsnoodrecht. Het is in het verleden vastgesteld om in noodsituaties snel in werking te kunnen stellen. (6/25)

Het staatsnoodrecht is geschreven vanuit het idee van een militaire invasie van Nederland of een grote (natuur)ramp, zoals de watersnood uit 1951, en erg verouderd. Het moet nodig worden herzien. (Ik schreef daar in mei 2020 dit artikel over: bit.ly/2Nul0S2.) (7/25)

Artikel 103 van de Grondwet biedt een juridische basis voor wetgeving die geldt in buitengewone omstandigheden, oftewel het staatsnoodrecht. Het eerder al vastgestelde staatsnoodrecht is “slapende wetgeving”. Deze kan worden “geactiveerd” bij koninklijk besluit. (8/25)

Bij de toepassing van staatsnoodrecht moeten er een of meer vitale belangen (bit.ly/2w6TFx3) deels of geheel wegvallen waardoor het functioneren van de staat en maatschappij (mogelijk) in gevaar komt. Mogen in zo’n situatie meteen alle registers open? (9/25)

Nee. Het is de bedoeling dat een vergaande bevoegdheid niet wordt ingezet als het daarmee beoogde doel ook kan worden bereikt met een andere minder vergaande bevoegdheid.

Bij de toepassing van het staatsnoodrecht gelden in principe drie fasen. (10/25)

Als eerste worden alleen de noodbevoegdheden geactiveerd die nodig zijn om de noodsituatie het hoofd te bieden. Een voorbeeld bij het begin van de crisis was het voornemen van de regering om de Vorderingswet 1962 in te zetten, onder andere omdat ziekenhuizen toen… (11/25)

… tegen woekerprijzen medische mondkapjes werden aangeboden. De regering zag uiteindelijk van het voornemen af. Verder is er ook andere noodwetgeving om allerlei overheidstaken te kunnen blijven uitvoeren, ook op het gebied van de rechtspraak. (12/25)

In de Wet buitengewone bevoegdheden burgerlijk gezag (Wbbbg) zijn ook diverse noodbevoegdheden opgenomen voor de het burgerlijk gezag, zoals de bevoegdheid “het vertoeven in de open lucht te beperken” of om van eenieder inlichtingen te vorderen. (13/25)

De bevoegdheid “het vertoeven in de open lucht te beperken” wordt sinds 1945 ook wel de avondklok genoemd. Tijdens de Duitse bezetting werd gesproken over “spertijd” die werd ingevoerd onder andere om jacht op verzetsmensen in de nacht te vereenvoudigen. (14/25)

De term “spertijd” werd om die reden gehaat en na de (gedeeltelijke) bevrijding van Nederland door het militair gezag dus gewijzigd in “avondklok”. Wetenswaardigheid: het Engelse “curfew” heeft een heel andere herkomst. Het stamt van een Middeleeuwse regeling die mensen… (15/25)

… verplichtte om op een vastgesteld tijdstip – dat veelal kenbaar werd gemaakt door een bel te laten luiden – de vuren (in hun huizen) te doven. (“Curfew” is herleid van het oud-Franse word “cuevrefeu”, dat een samenstelling is van “cuvrir” (bedekken) en “feu” (vuur). (16/25)

In Nederland is dus sinds vandaag een avondklok van kracht. Dat is gebeurd door artikel 8 van de Wbbbg te “activeren” door middel van het koninklijk besluit van 22 januari 2021. Op diezelfde dag heeft de minister van Justitie & Veiligheid de ministeriële regeling… (17/25)

… vastgesteld waarmee de avondklok daadwerkelijk is ingesteld.

Als meer of andere noodbevoegdheden nodig zijn, dan kan de regering die op dezelfde wijze in werking stellen. Maar wat nu als dat niet genoeg blijkt te zijn? Dan kan de tweede fase aanbreken. (18/25)

De tweede fase breekt aan als het een voor een inzetten van noodwetten dus niet (meer) helpt. Deze fase wordt de beperkte noodtoestand genoemd. Artikel 7 van de Coördinatiewet uitzonderingstoestanden (CWU) bepaalt dat in dat geval meteen een flink aantal noodwetten … (19/25)

…wordt geactiveerd. Biedt dat geen soelaas, dan breekt de derde fase aan: de algemene noodtoestand. Op grond van artikel 8 van de CWU wordt alle bestaande noodwetgeving geactiveerd.

Tijdens de beperkte of algemene noodtoestand krijgt ook het militair gezag bevoegdheden. (20/25)

Deze bevoegdheden staan in de Oorlogswet voor Nederland. De naam dateert nog uit de tijd dat de beperkte en algemene noodtoestand de staat van beleg en de staat van oorlog werden genoemd. De “Instructie voor het militair gezag” bepaalt dat het militair gezag onder … (21/25)

… verantwoordelijkheid van de minister van Defensie optreedt en ook haar aanwijzingen in acht neemt. Het militair gezag blijft daarmee altijd onder burgerlijk gezag optreden.

Dan is er nog een “bevoegdheid” die in alle drie fasen kan worden toegepast. Die bevoegdheid … (22/25)

… is ongeschreven. Het is namelijk mogelijk dat zich een noodsituatie voordoet waar de wetgever niet aan heeft gedacht, of een situatie ontwikkelt zich zo snel dat zelfs het volgen van de procedure in de noodwet om tot maatregelen te komen te lang duurt. Een voorbeeld … (23/25)

… van het eerste geval is de verplaatsing van de zetel van de regering na de Duitse inval in mei 1940 van Den Haag naar Londen. In artikel 21 van de toenmalige Grondwet stond zelfs dat in geen geval de zetel van de regering buiten het Rijk kon worden verplaatst. (24/25)

Nood brak in dat geval zelfs de Grondwet. Een voorbeeld van het tweede deed zich voor tijdens de watersnood in 1995. Er waren acuut containers nodig, maar het volgen van de procedure in de Vorderingswet 1962 zou te lang duren. Ongeschreven staatsnoodrecht bood uitkomst. (25/25)