Vandaag, 75 jaar geleden, werd concentratiekamp Auschwitz bevrijd. Onder andere dit kamp is symbool geworden voor de miljoenen mensen die door Hitlers Derde Rijk werden vermoord. Maar hoe kwam Hitler aan de macht? Niet door een staatsgreep, maar via wetgeving. Een draadje. (1/17) 
Niet dat Hitler de staatsgreep als instrument onbeproefd had gelaten. In november 1923 probeerde hij in München de macht te grijpen en vanuit daar de landelijke regering omver te werpen. Dat mislukte. Hitler werd weliswaar voor hoogverraad veroordeeld, maar mild aangepakt. (2/17)
Van de vijf jaar gevangenisstraf hoefde Hitler maar 13 maanden uit te zitten. “Door de 'kwellende pervertering van het recht' lag de weg naar de macht voor hem open.” bit.ly/3aHA7i2 Zijn strafproces liet Hitler inzien dat hij het recht voor zijn zaak kon inzetten. (3/17)
Je smelt een parlementaire democratie echter niet zonder vuur om naar “ein Volk, ein Reich, ein Führer”. Dat vuur bestond uit gebruik maken van de omstandigheden om verregaande wetgeving door te voeren, aangewakkerd door extreemrechtse retoriek en straatterreur. (4/17)
In 1932 won de NSDAP de verkiezingen en op 30 januari 1933 werd Hitler minister-president (“Reichskanzler”). Zijn regering was echter niet effectief en veel voorgestelde maatregelen werden weggestemd. Totdat er op 27 februari 1933 brand werd gesticht in de Rijksdag. (5/17)
De brand werd in de schoenen geschoven van de communisten die diverse terroristische aanslagen in petto zouden hebben. Een dag later gaf president Von Hindenburg de regering verregaande bevoegdheden om “Volk en Staat” te beschermen tegen dit gevaar. (6/17)
Op 5 maart 1933 volgen er weer verkiezingen, maar de nazi’s haalden niet de door hen gewenste absolute meerderheid. Toch slaagde Hitler erin om op 24 maart 1933 de Machtigingswet door het parlement te loodsen die de parlementaire bevoegdheden bij de regering neerlegde. (7/17)
De wet gold in eerste instantie tot 1 april 1937. In de maanden na maart 1933 werden de diverse politieke partijen verboden of opgeheven. De regering verbood de oprichting van nieuwe politieke partijen. Het parlement bestond daardoor alleen nog uit leden van de NSDAP. (8/17)
Een van Hitlers laatste obstakels naar de absolute macht: president Von Hindenburg. De zieke en bejaarde president overleed op 2 augustus 1934. Hitler zag zijn kans en verenigde direct het ambt van rijkskanselier en president en maakte zichzelf “Führer und Reichskanzler”. (9/17)
De Machtigingswet werd nog tweemaal door het parlement verlengd, tot 1 april 1941 en 10 mei 1943. Op die laatste datum bepaalde Hitler dat de Machtigingswet tot nader order bleef gelden. Als laatste wetgevingsdaad had het parlement Hitler al op 26 april 1942 “gedurende … (10/17)
… deze oorlogstijd” de macht gegeven “alles te doen” “zonder daarbij aan geldende rechtsregels gebonden te zijn”. Van alle Duitsers, dus ook de Duitse rechter, werd volledige medewerking geëist. Niet dat de rechter nog veel in de melk te brokkelen had. (11/17)
Op grond van de “Rijksdagbrandverordening” konden mensen zonder rechterlijke machtiging worden gedetineerd (“Schutzhaft”). En in 1934 werd het Volksgerichtshof opgericht wat tegenstanders van het regime “berechtte”. Het (dood)vonnis stond vaak bij voorbaat al vast. (12/17)
Naarmate het bewind van Hitler voortduurde breidde ook de rechteloosheid zich uit. Toch valt op dat Hitler tot ver in de oorlog probeert om de handelingen van het Derde Rijk van een wettelijke basis te voorzien om zo toch nog een zweem van legitimiteit op te roepen. (13/17)
Niet dat het echt nog nodig was. Tegenspraak, ook van de rechter, was er vrijwel niet meer. Dat gold ook in Nederland. Met het zogenoemde Toetsingsarrest van 12 januari 1942 ontzegde de Hoge Raad zich de bevoegdheid om het bezettingsrecht aan het internationale recht. (14/17)
“Toen het gezag een bedreiging werd, zijn onze overheidsinstanties tekortgeschoten, als hoeders van recht en veiligheid.” zei premier Rutte gisteren bij de Nationale Auschwitzherdenking. Hij vroeg, wijzend op de terreur van de bezetter, ook: “Hoe moedig zouden wij zijn?” (15/17)
Zou ik het toetsingsarrest hebben getekend? Of zou ik toch de moed hebben van de drie raadsheren van het hof Leeuwarden die “om des gewetens wille” verhinderden dat iemand in kamp Erika werd opgesloten? Ik stel me die vragen en denk aan mijn vrouw en drie kinderen. (16/17)
“Hopelijk hoeven we die vraag nooit te beantwoorden.” zei premier Rutte en ik hoop het met hem. Maar de realiteit is dat er ook kinderen zijn waarvan alleen nog hun schoentjes in Auschwitz staan. Die realiteit dwingt mij wel om over deze vraag te blijven nadenken. (17/17)
