Thread by @hosseyn1988

#روز_سعدی
مختصري دربارهٔ شیخ #سعدی
استادای سوپرعارفِ ادبیات وقتي صحبت از یه شخص بزرگ می‌شه، می‌گن «ما در حدي نیستیم که دربارهٔ فلانی صحبت کنیم.» و اگه حرفشونو تأیید کنید گازتون می‌گیرن.
از اون‌طرف: درست ترم یک ادبیات که بودیم یه پسري بود که چیزایي شبیه شعر می‌ساخت؛/

\یه روز ازش پرسیدم راستی رفیق، نظرت در مورد مولوی چیه؟
به‌طور تصنعی و برای مسخره‌بازی سر خم کرد و دست روی سینه گذاشت، گفت «ایشون که استاد ماست.»
خندیدیم.
ولی خب بدون هیچ شوخی‌اي من در حدي نیستم که در مورد سعدی بتونم حق مطلب رو ادا کنم؛ و ایشون «استاد ماست». ما: همهٔ فارسی‌زبانان.

من یه برش، یه گزیدهٔ مختصر از سعدی می‌گم، و از رفقا که بیشتر و بهتر از من می‌دونن، درخواست می‌کنم کوت کنن، یا منشن بذارن و هر کدوم نکته‌اي بگن.
شروع می‌کنیم.
جایگاه سعدی رو در زبان فارسی فقط می‌شه با این جمله نشون داد: «اگه سعدی گفته، پس درسته.»
در همین حد.

بعضیا پا رو فراتر برده‌ن و چیزي تو این مایه‌ها گفته‌ن که زبان سعدی فارسی نیست، فارسی زبان سعدیه.
یعنی فارسی‌اي که صحبت می‌کنیم (یا دقیق‌تر بگم: می‌نویسیم) بیشتر از هر شخصي وامدار سعدیه. فارسی رو به شیوهٔ خودش شکل داد و تا حدودي به همون شیوه موند.
و اما در مورد تأثیرش در ادبیات.

نکته اینه که سعدی در هر حیطه‌اي که کار کرد یا سرآمدِ مطلقِ اون حیطه شد، یا جزو سرآمدا: مثنوی (کتاب مشهور به بوستان)، نثر (گلستان؛ سرآمد مطلق)، غزلیات، قصاید، و البته هزلیات و اشعار و نوشته‌های رکیک.
از این حیث استثناست. سایر بزرگان ادب در یک یا دو حیطه به صدر رسیدن.

تا اینجا رو که خب همه‌تون می‌دونستید. بریم سراغ چیزایي که بعضِ رفقا ممکنه ندونن.
پیش از سعدی خیلي از شاعرای بزرگ رسم داشتن که از اوزان بسیار سخت و غریب استفاده کنن صرفاً برای نشون دادنِ تسلطشون. سعدی این رسم‌مانندِ نانوشتهٔ مسخره رو کنار زد؛/

و از ساده‌ترین و زیباترین اوزان استفاده کرد. توی وزن «مفعولُ مفاعلن فعولن»، وزن لیلی و مجنون نظامی، خدااااایی می‌کنه.
بر کوزهٔ آب نِه دهانت/ بردار، که کوزهٔ نبات است...
در یک مورد از یه وزن غریب و کم‌کاربرد استفاده کرده:
دانی چه گفت مرا آن بلبل سحری؟...
تا این بیت بسیار مشهور:

اشتر به شعر عرب... الی آخر.
وزنش: مستفعلن فَعِلُن (دو بار).
اما چرا؟
چون می‌خواد بگه «شعر عرب»؛ و این وزن در «شعر عرب» بسیااااااااااار رایجه. در فارسی تقریباً نایابه. وقتي می‌خواد بگه اشتر به شعر «عرب» در حالت است و طرب، از وزن شعر عربی استفاده می‌کنه! اما با رذیلت، حواسش هست:

صورت اصلی این وزن اینه: مستفعلن فاعلن مستفعلن فاعلن.
اما این صورت از وزن، خیلي ریتم نداره، و ریتم شعر به گوش مخاطب فارسی‌زبان بسیار مهم‌تره تا مخاطب شعر کلاسیک عربی. از یه صورت (یا به‌اصطلاح «زحاف») از این وزن استفاده می‌کنه که خیلي ریتمیکه. دیش دام دارام دادادام....

دربارهٔ استفاده‌ش از زبان:
یعنی سعدی قشنگ رُسِ زبان فارسی رو می‌کشه. هیچ بهره‌اي نیست که از زبان نبره. همون‌طور که هیچ بهره‌اي نیست که از امکانات وزن نبره؛ مگر این‌که کلامشو زشت و بدآهنگ کنه.
ببینید مثلاً:
منم امروز و تو و مطرب و ساقیّ و حسود
خویشتن گو به در حجره بیاویز چو خیش

خیش یعنی پرده.
مصرع اولش سوپر درخشانه. «حسود» تو جمعي که اسم برد، مثل تفي می‌مونه تو صورتِ تازه‌تراشیده‌اي. وصلهٔ ناجور. پیش خودت می‌گی حسود تو این جمع چی‌کار می‌کنه؟
یهو می‌بینی اون «و» که قبل از حسود اومده اساساً از یه نوع دیگه‌ست: منم، تویی... و در این حال، حسود خودشو بکُشه.

و از این «و» زیاد استفاده کرده.
و قسم‌هاش. هیچ‌وقت قسم بی‌دلیل نمی‌خوره. همیشه چیزایي از قبیل «به دوستی»، «به خاک‌پای تو سوگند و جان زنده‌دلان» در کاره.
حوصله‌تونو سر می‌برم بچه‌ها. ببخشید.
این بیت رو بارها مثال زده‌م:
شهري متحدثان حُسنت
الا متحیران خاموش
شش کلمه!

نقل شده که یه شاعر عرب پیش یه سلطان یه بیت شعر خوند که این‌قدر واج‌آراییِ درخشاني داشت که شاه قصد جانش رو کرد و گفت این سحره، این کفره، این جادوست.
بابت اون بیت که نوشتم باید سعدی رو دار زد.
شش کلمه!
آقاجان، شما فرض کنید می‌خواید در وصف دختر یا پسر زیبایي بگید:

شهري زیبایی‌ات را وصف می‌کنند، جز افرادي که ساکت‌اند، و تازه سکوت آن‌ها هم از سر حیرت و میخکوب شدن برای زیبایی توست.
خداوکیلی بدون این‌که وزن و قافیه دستتونو بسته باشه، این مضمونِ بیییی‌نهایت درخشان رو، به کوتاه‌ترین شکلي که می‌تونید بگید، اون شکل چیه؟
بابا این کارا چیه آخه سعدی؟

واااااااااااقعاً نمی‌شه از زبان فارسی بیشتر از این بیت بهره برد.
دیگه:
سعدی نه به اندازهٔ عطار «صعب‌فکور» و جدی و گوگولی و محجوب بود، نه به اندازهٔ سنایی و مولانا بی‌اعصاب بود و به هر کس که محض رضای خدا بهش گیر می‌داد (مثل مولانا) شطّي از دشنام نثار می‌کرد.

نه به اندازهٔ مولانا با مقولهٔ شعر بیضه‌انگارانه برخورد می‌کرد، نه به اندازهٔ حافظ خودشو سرویس می‌کرد. یه حد تعادل، که جادوی محض آفریده از نبوغ زبانی.
و دقت کنید که تمام این حرفایي که زده‌م شامل استادیش در مضمون نمی‌شد (این دیگه مثنوی هفتاد من کاغذه)، و اونو به شما وا نهاده‌م.

تی. اس. الیوت لای طنز و جِد گفته شاعران نابالغ تقلید می‌کنند (مثل همه از سعدی)، شاعران بالغ می‌دزدند (مثل حافظ از همه).
سعدی چنان نبوغي داشت که محتاج این حرفا نبود وموضوع تقلیدش از فردوسی رو قبلاً باز کرده‌م (ظاهراً از قصد خودشو مسخره کرده)؛ ولی هیچ شاعري از «الهام» بی‌نیاز نیست.

می‌گن سبک سعدی «سهلِ ممتنع» بوده؛ یعنی شعر آسوني که سرودنِ مثلش محاله.
حرف معروف و چرندیه. نه شعر «آسون» قابل تعریفه نه «شعري که سرودنش محال باشد». سرودن دوبارهٔ هر چیزي محاله؛ چون قبلاً سروده شده خب.
ولی به‌هرحال شاعري که قبل از سعدی به این ویژگی شهرت داشت، فرخی بود.

نمی‌دونم آیا ایراد داره که اینو بگم یا نه. اما ببینید شما اینجا اثري از الهام نمی‌بینید؟ فرخی تو یکي از قصایدش از این کاربرد زبان استفاده کرده که به‌صورت رگباری سؤال بپرسه؛ فقط جهتِ بامزگیش:

...گَزنده گشت. چه چیز؟ آب. چون چه؟ چون کژدم
خَلَنده گشت همی باد. چون چه؟ چون پیکان

بریخت. که؟ گل سوری. چه چیز؟ برگ. چرا؟
ز هجر لاله. کجا رفت لاله؟ شد پنهان...

سعدی:
گفتم لبِ تو را که دلِ من تو برده‌ای
گفتا کدام دل؟ چه نشان؟ کِی؟ کجا؟ که بُرد؟

بین این دو کلام دویست سیصد سال فاصله نیست؛ هزاره‌ها فاصله‌ست. تفاوتشون رو خودتون می‌بینید.

بچه‌ها ایني که من گفتم حتی بریدهٔ کوچیکي از عظمت سعدی هم نبود. نه فقط از خود عظمت سعدی، بلکه واقعاً با هر کدوم از وجوه عظمت سعدی می‌شه کتاب‌ها نوشت. بابا من خودم تو دانشگاه خوارزمی فقط با موضوع «رفتار سعدی با وزن شعر» یک ساعت سخنرانی کرده‌م! یک ساعت! فقط با همین!

می‌گن چیزي که آدم توش نقشي نداره جای افتخار هم نداره.
من می‌گم باشه، ولی من به همزبانی با سعدی، فردوسی، خیام، افتخار می‌کنم.
دیگه باقیش به عهدهٔ شماست که نظر خودتونو در مورد سعدی بگید و این‌که چرا بزرگ می‌دونیدش (یا نه). خیلیاتون از من خیلي باسوادترید.
همین دیگه. برید پی کارِتون.