1) Dün bilim tarihi alanında uzman ve önemli bir akademisyen olan Prof. Dr. John Henry'nin İslam biliminin gelişimine ve Batı'ya etkisine dair bazı tespitlerine değinmiştim. Bu seride Henry'nin İslam biliminin gerileme sebeplerine dair görüşlerini paylaşmak istiyorum:
2)İslam'da iddia edilen bilimsel gerileme çoğunlukla, dinin kafir bilime karşı tepkisine, özellikle de Gazali'nin Tehafutü'l Felasife(FilozoflarınTutarsızlığı) adlı yapıtında İbn Sina'ya yönelik dinsel anlamdaki şiddetli saldırısından sonra gösterilen tepkiye bağlanmaktadır.
3) Diğer yandan, bunu Bağdat'ın 1258'de Moğollar tarafından yıkılmasına bağlayanlar da vardır. Fakat bu iki olay, geçerli neden olamayacak kadar erken tarihlidir; çünkü İslam düşünürleri on altıncı yüzyılda da bilime önemli katkılarda bulunmayı sürdürmüşlerdir.
14) 4) Sonuçta Gazali'nin Filozofların Tutarsızlığı'na tepki olarak İbn Rüşd, Tehafutü't Tehafut (Tutarsızlığın Tutarsızlığı) eserini yazmıştır. Moğolların İslam İmparatorluğu'nu istilası insani açıdan olduğu kadar düşünsel ilerlemenin ürünü pek çok yapıtın yitirilmesi
5) açısından da tartışmasız bir vahşet olsa da hiçbir biçimde Arap biliminin sonunu ifade etmez. Önde gelen Arap gökbilimcilerden biri olan Nasirüddin Tusi'nin (1201- 1274) Alamut Kalesi'nin çöküşünden sonra canını kurtarmak için buradan kaçıp, daha sonra Cengiz Han'ın torunu
6) Hülagü Han'ın (yakl. 1217-1265) kişisel astroloğu olması ve Hülagü Han'ı Meraga'da kendisine dünyanın en büyük gözlemevini kurmaya ikna etmiş olması, Moğolların bile uzman gökbilimcilere gereksinim duymuş olduğunu göstermektedir.
7) Büyük İslam düşünürlerinin günün din otoriteleriyle sık sık sorun yaşamış olmalarına karşın, İslam felsefe ve biliminin, güçlenen dinsel muhalefet yüzünden gerilemiş olduğunu gösteren bir kanıtın bulunmadığını belirtmek önemli olabilir.
8) Gerileme on altıncı yüzyılda başlamış gibidir; İslam dünyasında birliğin sona ermesiyle üç ayrı İslam imparatorluğunun kurulması bu döneme rastlar: Osmanlılar, Türkiye, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika'nın bazı bölgelerini;
9) Safeviler (1502-1736) İran'ı; daha doğuda ise Babürlüler (yakl. 1520- 1 750) Hindistan yarımadasını egemenlikleri altına almışlardır. Bunun, İslam'ın kültürel bütünlüğünde zayıflamaya ve öğrenimin ilerletilmesi girişimlerinde olumsuz etkilere yol açmış olması mümkündür.
10) Böyleyse, başka gelişmeler de etkilemiş olmalıdır, çünkü imparatorluk daha onuncu yüzyılda da benzer parçalanmaları yasamıştı. Abbasilerin 750'de Bağdat'ta Emevileri yıkmasından sonra ayakta kalan Emevi prensi Abdurrahman (731-788) Endülüs'e kaçıp, burada,
11) Batı'nın önemli bir öğrenim ve kültür merkezi olarak Bağdat'la yarışan Kurtuba kentini kurmuştur. Onuncu yüzyılda büyük torunu III. Abdurrahman (889-961) kendini Endülüs halifesi ilan etmiştir.
12) Bundan kısa süre önce, (Hz.) Muhammed'in kızı Fatma'nın soyundan geldiklerini öne süren Fatımiler de Kahire'de halifeliklerini ilan etmişlerdi. Bu parçalanmalar, tam tersine, bilim koruyuculuğu fırsatlarını büyük oranda artırmıştır;
13) dolayısıyla, İslam'da daha geç dönemde görülen parçalanmalar bilimdeki gerilemeye neden olmuşsa kuşkusuz değişen başka bir şeyler vardı. Belki de en önemlisi İslam imparatorluğunun dışındaki bir etmendi. On altıncı yüzyıl, Batı Avrupa'nın
14) Yeni Dünya'yı keşfine ve onu izleyen yeni keşif seferlerine de tanık olan bir dönemdi. Yeni Dünya'nın yeni pazarları, el değmemiş yeni doğal kaynaklarını getirmenin yanı sıra, güney Afrika kıyılarından güney Asya ve Uzak Doğu'ya uzanan yolun keşfedilmesi,
15) Avrupalıların dünyanın diğer bölgeleriyle ticaret yapmak için artık Müslüman topraklarından geçmelerine gerek kalmaması, çevresinden dolaşabilmeleri demekti. Ticari önemini yitiren İslam toprakları, Avrupa'nın zenginliğinin sağlayıcısı yerine tüketicisi durumuna geldi.
16) Benzer biçimde, Avrupa'nın ilerisinde bilgiye sahip oldukları yüzyılların ardından on yedinci yüzyılda İslam düşünürleri, Batı Avrupa'nın güncel
düşüncelerini benimseyerek kendi topraklarında öne çıktılar.
düşüncelerini benimseyerek kendi topraklarında öne çıktılar.
17) Buradaki önemi tartışılamayacak, Batı Avrupa'daki gelişmenin biçimiyle zıtlık oluşturan bir diğer unsur da İslam'da(=müslümanlar arasında) yüksek öğrenimin varlıklı ve güç sahibi bireylerin koruyuculuğuna bağımlılığıdır.
18) Bu tür bir koruyuculuk, doğası gereği ender, güvencesi olmayan bir şey olduğu için İslam filozoflarının ortaya çıkması ve başarısı da böyleydi. Önde gelen İslam bilimi tarihçilerinden George Saliba'nın kısa süre önce yazdığı gibi:
19) 'İslam dünyasında bilimsel üretimi temel olarak bireysel dehalar yönlendiriyordu; fakat ancak bu dehalar onlara destek verecek doğru koruyucuyla rastlantı sonucu karşılaşabildiğinde'...
20) Nedeni ne olursa olsun, on altıncı yüzyıla gelindiğinde bilimin koruyucuları artık giderek azalmış, arada kalmış gibi görünmektedir. Belki, bu da yine İslam topraklarının dışındaki gelişmelerin sonucuydu.
21) On yedinci yüzyılda Batı'nın doğal dünya hakkında gelişmiş bilgiye sahip olduğu göz önüne alındığında, bilimsel öğrenimin olası sahipleri için bu bilginin gereksinimlere göre ithal edilmesi, potansiyeli ne olursa olsun,
22) kendini kanıtlamamış bir düşünürle uzun dönemli bir destek ilişkisine girmekten daha kolay gelmiş olsa gerek. Dahası, bilginin Batı'dan alınması tavır ve beklentilerde giderek daha fazla kaymaya neden olmuş;
23) eski dinamizmini ve özgüvenini yitirmekte olan bir kültür için, Avrupa'dan gelen bilgiye dayanmak kuşkusuz yapılacak en uygun şey gibi görünmüş olmalıdır. (John Henry, Bilimsel Düşüncenin Kısa Tarihi, 53-56)
24) Henry Gazzali'nin felsefescileri eleştirmesini veya Bagdat'ın Moğollar tarafından yağmalanmasını gerilemeyi açıklayacak geçerli birer etken olarak görmüyor. Biliminsanlarına karşı gösterilen dini muhalefetin etkili olduğu yönünde de bir kanıt olmadığını söylüyor.
25) Henry'e göre İslam bilimi 16. yüzyıla kadar ilerleme kaydetmiştir. Bunu kendisinden başka söyleyenler de var.
1111 yılında vefat eden Gazzali'yi bilimsel gerilemeye etken olarak görenlerin sayısı eskiye nazaran azalmaya başladı.
1111 yılında vefat eden Gazzali'yi bilimsel gerilemeye etken olarak görenlerin sayısı eskiye nazaran azalmaya başladı.
26) Meşhur şarkiyatçı Barthold da gerilemeyi zannedildiğinden ileriki tarihlerde başlatmaktadır. Onun bir eserinden önceden özet çıkarmıştım
Başka bir gerileme konuşmasına dair yazdığım bir yazıya da buradan ulaşabilirsiniz:
https://twitter.com/FatihKumas4/status/1356395222058627073?s=20
Başka bir gerileme konuşmasına dair yazdığım bir yazıya da buradan ulaşabilirsiniz:
https://twitter.com/FatihKumas4/status/1294970829856542720?s=20
• • •
Missing some Tweet in this thread? You can try to
force a refresh
