Thread by @iuefsosyoloji

Alman sosyolojisinin erken dönem isimlerinden ve sosyolojinin kurucu isimleri arasında zikredilen Georg Simmel’in toplumsal düşüncesinin en önemli eserlerinden bir tanesi “Paranın Felsefesi” başlıklı kitabıdır. Simmel paraya dair nasıl bir felsefe geliştirmiş birlikte bakalım.💵

“Paranın Felsefesi”, fragmanlar şeklinde yazan Simmel’in en sistematik ve bütünlük arz eden eseridir. 1900 yılında yayımlanmışsa da bu eseri müjdeleyen bir ders ve ders notlarından yola çıkarak hazırlanan bir makale 1889 tarihini taşımaktadır: “Paranın Psikolojisi”.

Kitap iki ana bölüme ayrılmıştır: analitik ve sentetik. Analitik bölümde, “Değer ve Para”, “Bir Töz Olarak Paranın Değeri”, “Amaçlar Sıralamasında Para”; Sentetik bölümde ise, “Bireysel Özgürlük”, “Kişisel Değerlerin Para Eşdeğeri” ve “Hayat Tarzı” altbölümleri yer almaktadır.

Analitik kısım, parayı yaşamdan; sentetik kısım ise yaşamı paradan yola çıkarak ele alır. Para ekonomisinin (Geldswirtschaft) modern hayatın manevi boyutları üzerindeki etkilerini konu alan çalışmasını Simmel, “tarihsel materyalizme bir alt kat çıkma çabası” olarak nitelendirir.

Simmel girişte, kitabın tek bir satırının bile ekonomik olarak yorumlanmaması gerektiğini söylemişse de bu uyarı, “salt” ekonomik yorumlanmaması gerektiği yolunda bir ikaz olarak okunmalıdır.

Simmel’in modernlik analizinin merkezinde toplumsal bütünlük değil, hayatın tesadüfî fragmanları yer almaktadır. Zira “Paranın Felsefesi” kitabının girişinde de “[h]ayatın ayrıntılarını ve yüzeyselliklerini onun en derin ve temel hareketleriyle ilişkilendirmek mümkündür” der.

Simmel’e göre takasın hakim olduğu geçmiş mübadele ilişkileri içerisinde toplumsal kısıtlamaların aşırı belirleyiciliği bireyselliğin peşinden gitmeye engel teşkil etmekteydi.Aynı şekilde üretim de yerel düzeyde kaldığından tüketim için hayli sınırlı ürün yelpazesi bulunmaktaydı.

Bu bağlamda hem yerel hem de tarihsel bir tınıya sahip modern öncesi tüketim/mübadele ilişkisi, uzun soluklu ve kişiselliklerin damga vurduğu bir etkileşim türüydü.

“Paranın Felsefesi”nde ise Simmel paranın bu mübadele ilişkisini kısa süreli, akışkan ve gayrişahsî bir havaya büründürdüğünü öne sürmektedir. Buna göre para, gayrişahsî ilişkilerin hem bir amili hem de örnek bir sembolüdür.

Simmel, paranın [o zamanın teknik imkânlarının sunduğu tahayyüle göre] alacağı son şekil olan kâğıt para sayesinde tüm sosyal ve kültürel yüklerinden kurtulup en soyut ve en gayrişahsî şey haline geleceğini iddia eder.

“Değer ve Para” başlıklı ilk altbölümde tarihsel olarak değil felsefî bir değer kategorisi ve soyut bir mübadele aracı olarak ele alınan para, öznel talebin dışa yansıtılmış/ilan edilmiş değeri olarak nesnelleşmektedir.

“Bir Töz Olarak Paranın Değeri” başlıklı ikinci bölüm, paranın işlevini yerine getirmesi için yapıldığı maddenin değerli olup olmaması konusunu ele almaktadır. Simmel için önemli olan “para”nın yapıldığı madde değil, yerine getirdiği işlevdir.

Hatta maddî özellik, sembolik anlamda saf para fikrine zarar veren bir niteliktir. Paranın evrimi, maddeden gitgide vaz geçen doğrultuda olmalıdır. Para, keyfî olarak sayılan, bölünen ve çeşitli amaçlarla ötekilere aktarılan bir standardize değer ve potansiyel mülkiyettir.

“Amaçlar Sıralamasında Para” başlıklı üçüncü altbölümde bütün amaçlara yönelebilen bir araç olarak paranın mesafe, birebir ilişki, hız gibi kısıtları paramparça ettiği ve bireye tüketimde yerel kısıtların da ötesinde bir benlik inşası imkânı sunduğu öne sürülmektedir.

Bu itibarla para, toplumsal bağların gevşemesine ve her şeyin değerini belirlemekle de ahlakî yozlaşmaya neden olur. Simmel’e göre para, tabiri caizse, yoğunlaşmış mülkiyettir. Öyle ki bu mülkiyet paranın satın alabileceği her şeyin sahipliği anlamına gelir.

Paranın aslî niteliklerinden birisi de nicelik olarak arttığında nitelik değiştirmesidir. Tek elde toplanmış çok para, birçok elde bulunan aynı miktar paradan başka bir şeyi ifade eder. Bu nedenle saf araç olmaktan çıkan para bazı durumlarda amaç haline gelebilmektedir.

Bu noktada karşımıza Simmel’in para ekonomisi içerisinde önemli negatif tiplemelerinden olan “cimri” ve “savurgan” tipleri çıkmaktadır.

Örneğin cimrinin elinde para araçsal işlevini, yani mübadeleye standart değişim değeri olarak dahil olma işlevini gerçekleştiremediğinden sağladığı sınırsız haz imkanları dokunulmamış olarak belirsiz bir geleceğe ertelenir.

Yine savurganlık da “[g]erçek varlıklardan hoşlanma yerine, sınırsızlığa uzanan, kısıtlanması için hiçbir dışsal ya da içsel nedeni olmayan soyut olanın peşinde koşa[n]...aşırı para hırsını” karakterize etmektedir.

Modern para ekonomisinin negatif tiplerinden başka Simmel, çileci yoksul, sinik ve bezgin tiplerini de ele almaktadır. Sinik, modern hayatın rasyonel zihniyetini benimseyip istikametini muhafaza eden, paranın hesap edilebilir niteliğini kabullenip bunun tadını çıkaran kişidir.

Bezgin kişi ise, mübadele ilişkilerindeki hesap edilebilirliği idrak etmiş ancak bunu kabullenememiş kişidir. Bezgin, modern hayatın değerden ari doğasına uyum sağlayamamakta ve çoğunlukla aşırı tatminin neden olduğu bir tatminsizlik hissi ile intihara meyletmektedir.

“Hayat Tarzı” başlıklı son bölümde para ve kültür, hayat tarzı bağlamında modern hayatın ritmini ve değişkenliğine işaret eder biçimde bütünleşmişlerdir. Simmel’in en sosyolojik tespitlerini yaptığı bu bölüm, para ekonomisinin modern metropol hayatında somutlaşmalarını ele alır.

Nitekim Simmel de amatör okuyucularına kitaba son bölümden başlanabileceği tavsiyesini verir.Simmel’e göre tüm o çözümlemeler ve soyutlamaların ortaya koyduğu üzere tüketime odaklanan zihin ve etkileşim, paranın modern hayatın tam da merkezinde yer almasıyla kol kola gitmektedir.

Son bölümde Simmel, hem şehir hayatının doğurduğu sonuçların büyük ölçüde para ekonomisinin genişlemesinden kaynaklandığını hem de bu ekonominin en çarpıcı sonuçlarına metropolde tanık olabileceğimizi göstermeye çalışmıştır.

Para ekonomisinin hakimiyeti altındaki metropol yaşamında nesnellik de öznellik üzerinde bir hakimiyet kurar. Mübadelede paranın üstlendiği bu araçsal nesnellik, gevşeyen toplumsal bağları da hesaba katınca belli bir kayıtsızlık oluşturur.

Son olarak Simmel için para:
“hareket halinde olmayan başka her şeyin bütünüyle tüketildiği bir hareketin aracından başka bir şey değildir... [O] verili bir noktadan sürekli öz-yabancılaşma içinde yaşar ve böylece bizatihi bütün varlığın karşıtını ve doğrudan inkarını oluşturur.”

“Paranın Felsefesi” 2014 yılında Türkçeye de çevrilmiştir. Eser yeniden okunmak ve yorumlanmak üzere yeni okuyucularını bekliyor.

Simmel, Paranın Felsefesi paylaşımını arkadaşımız Muhammed Fatih KARAKAYA @zinderud hazırladı.

Çok teşekkür ederiz.