Thread by @iuefsosyoloji

📝Dünya edebiyatında distopya türünün öncü isimlerinden, George Orwell’ın kendisinden esinlendiği söylenen Rus yazar Yevgeni Zamyatin’in (1 Şubat 1884 - 10 Mart 1937) hayatından bazı kesitlere ve şahsına münhasır eseri “Biz”e biraz daha yakından bakalım… ✍️🔎

Yevgeni İvanoviç Zamyatin, 1 Şubat 1884’te Rus İmparatorluğu sınırları içerisinde, Moskova'nın 300 km güneyindeki Tambov ilinin Lebedyan ilçesinde dünyaya gelir. Babası Ortodoks bir rahip ve aynı zamanda okul müdürüdür. Annesi ise bir müzisyendir.

Annesinin entelektüel ilgilerine rağmen yaşadığı çevre hiç de entelektüel değildir. Zamyatin, küçük yaşta çareyi kendini kitapların arasında kaybetmekte bulur. İleride kendi yazın dünyasını şekillendirdiğini söyleyecek kadar Dostoyevski’ye hayrandır.

Küçük yaşta İngilizceyi iyi seviyede öğrenir. Sayısal alanında, özellikle matematikteki başarısızlığına rağmen mühendis olmaya karar verir. 1902-1908 arasında İmparatorluk Donanması için, St. Petersburg Politeknik Enstitüsünde deniz mühendisliği okur. Bu dönemde yazmaya başlar.

Öğretmenlerinin, gizli servis tarafından izlendiğini söylemesine rağmen yazmayı sürdürür. Aynı süre zarfında daha da ileriye giderek, Bolşevik partisine katılır. 1905’teki bir isyana katıldığı için Çarlığa bağlı gizli polis servisi olan Okhrana tarafından tutuklanır.

Tutukluluğu sırasında işkence görür, hücre cezasına çarptırılır. Bu kötü deneyimi, 1908’de hapisten çıktıktan sonra yazdığı ilk öykü olan Odin’e de konu olur. 1910'ların başlarından itibaren taşra ve savaş temalı öyküler yazmaya devam eder.

1911'de yine benzer sebeplerden tutuklanıp küçük bir taşra kasabasına sürgüne gönderilir. Orada taşradaki Rus yaşamına dair izlenimlerini içeren öyküler yazar ve “Uezdnoye” (Yerel Hikayeler veya Mahalle Hikayeleri) adıyla derler.

1913'te affedilir. Ertesi yıl “Na Kulichkakh” (Dünyanın Bir Ucunda) adlı öyküsünde Rus İmparatorluk Ordusunu olumsuz bir biçimde tasvir eder. Bu öyküsüyle yeniden iktidarı rahatsız eder ve yargılanır. Bu olaydan sonra bir süre yazma işine ara verir ancak çok uzun sürmez.

I. Dünya Savaşı yıllarında, 1916-17’de İngiltere’de Rus buzkıran gemilerinin inşasında çalışır. İngiltere’de gördükleri ve İngiliz hayatına dair izlenimlerini “Ostrovityane” (Islander / Adalılar) adıyla kaleme alır. 1917 sonlarında Rusya’ya geri döner.

Aynı yıl, daha önce eserlerinden övgüyle bahseden Maksim Gorki tarafından Dünya Edebiyatı Topluluğu’na davet edilir; İngiliz ve Amerikan edebiyatından sorumlu yayın kurulu üyesi olur. Eşzamanlı olarak gemi mühendisi unvanıyla da başarılı işler yapmaya devam eder.

1917 Devrimi öncesi Bolşevikleri destekleyen Zamyatin, sonra partinin pek çok iç politikasını eleştirmeye başlar ve zamanla partiden kopar. Bu kopuş, daha sonra yazdıkları yüzünden bir zamanlar gönül verdiği Bolşevikler tarafından sertçe eleştirilmesine kadar varacaktır.

Devrim sonrası editörlük yapar, yazı üzerine dersler verir. Bazı yabancı eserlerin Rusçaya çevirisinde aktif rol oynar. Bu dönemde İnsan Avcısı, Kuzey, Kadastro Memuru, İşaret, Günahkarların Kefili, Ejder gibi öykülerini yazar.

1921’de kaleme aldığı ve devrim sonrası dönemin edebiyat anlayışını inceleyip eleştirdiği “Korkuyorum” adlı makalesinde Rus edebiyatının geleceğinin, geçmişinden parlak olamayacağına dair bir kehanette bulunur:

1920’de, distopya türünün öncüsü kabul edilen, kendisinden sonra yazılacak türün diğer romanlarına da bir prototip oluşturan, bilinen tek romanı olan ve 26. yüzyılda, bir devrim sonrasındaki hayali bir toplumu anlattığı “Mıy” (Biz / We) el yazması kopyalarla dolaşıma girer.

“Biz”, aşırı gelişmiş bir toplumda, bireyin kendi benliğini kaybettiği, artık isimleriyle değil numaralarla kodlandığı, denetim ve gözetleme mekanizmalarının en üst seviyede olduğu, cinselliğin izne tabi olarak gerçekleştiği, özel hayatın yok olduğu bir dünyayı resmeder.

Romanın başkahramanı başta bu diktatörlüğü destekleyen ve kendisi de tıpkı Zamyatin gibi bir mühendis olan D-503’tür. Roman, ‘günlük’ olarak kurgulanır. Devlete yarar sağlamanın övgüsüyle başlayan roman, zamanla D-503’ün devletin başındakileri sorgulamasına dönüşür.

Bu romanla Zamyatin, belli bir devleti ve toplumu hicvetmez, dünyanın ve sanayi toplumunun varabileceği noktayı gösterirken, otoriterleşen devlet yapılanmasına, birey olma özelliğinin kaybolmasına ve tek tipleşen insanlığa atıfta bulunur.

"Biz"in ilk basımı 1923’te Çekçe olarak yapılır. Ardından Rus psikanalist ve psikiyatri tarihçisi Gregory Zilboorg’un çevirisiyle 1924’te İngilizcesi yayımlanır. Daha sonra Rusya dışındaki muhalif göçmenler kitabın Çekçesini yeniden Rusçaya çevirip yayımlarlar.

Kendi dışında gelişen bu çeviri ve yayım olayı yüzünden Zamyatin’in başına gelmeyen kalmaz: Yazarlar Birliği’nden çıkarılır. Kitaplarının yayımı, oyunlarının sahnelenmesi yasaklanır. Sert eleştiriler, Zamyatin’i psikolojik olarak bir hayli yıpratır.

1987’de Gorbaçov’un “açıklık” politikasının uygulamalarından biri olarak itibarı iade edilene kadar “Biz”, yazıldığı topraklarda okunamaz. Ancak o dönemde basılmak için programa alınır ve 1988’de Sovyet Rusya’da Rusça baskısı yapılır.

Roman, özellikle daha sonra “Biz”den esinlenerek kaleme alacağı 1984’ün yazarı George Orwell’ın da aralarında olduğu Batılı yazarlar tarafından, ciddi merakla hazırlanan bir dizi incelemeye tabi tutulur. Bu sebeple roman üzerinde Batı’da büyük bir ilgi oluşur.

“Biz” bu anlamda kendinden sonraki romanların bir öncüsü olur. Edebiyat tarihinde özellikle Aldous Huxley’nin Cesur Yeni Dünya’sı ve George Orwell’ın 1984’ü ile isimleri birlikte anılır. Ancak Cesur Yeni Dünya’yla aynı türün romanları olmaları dışında bir benzerlikleri yoktur.

“Biz”in tarihteki yeri, 1984’le ise pek çok imgesel benzerlik taşımasına rağmen, yine de esas olarak farklıdır. Orwell’ın bir sosyal gerçeklikten yola çıkarak kaleme aldığı 1984’teki okuru sarsan hikaye, Biz’de henüz yaşanmamış olmasına karşın öngörülmüş, eleştirilmiştir.

Biz’de “Velinimet” olarak anılan otorite, 1984’te “Büyük Birader”dir. Zamyatin’in kendinden izler taşıyan esas karakteri D-503, Orwell’da Winston Smith adını alır. Tıpkı Biz’de E-330 adlı kadının D-503’ü baştan çıkarması gibi Winston’ı da Julia baştan çıkarır.

Öte yandan 1984’teki kaybediş kesindir. Winston, Büyük Birader’e bağlı ve saygı duyan bir tip olarak ölür. D-503 ise Velinimet tarafından beyindeki “düş gücü merkezi”nin çıkarılması akıbetini yaşar. Orwell’daki karamsarlığa rağmen Zamyatin’de her şeye rağmen bir umut vardır.

Zamyatin, Huxley’den 12, Orwell’den 28 yıl önce, düşünen ve hayal eden insan için özgürlük ve mutluluğun özdeş kavramlar olduğu tartışmasını ortaya getirir. Kesintisiz mücadelesini, kendi inşa ettiğinin kurumsallaşmaya başlamasıyla o inşayı yıkıp yeniden kurmak üzerine oluşturur.

Ütopya, Zamyatin’de hep orada duran, yakınmış gibi görünen ama hiç varılamayan uzak bir nokta gibidir. Zamyatin, hikayesini o ideal nokta etrafında kurar. Bu yüzden Biz’i şu cümlelerle bitirir: “Davayı kazanacağımızdan umutluyum. Dahası, eminim. Çünkü akıl kazanmalıdır.”

1920’lerin ortalarında çeşitli piyesler yazar ve bu piyesler halk tarafından büyük bir beğeniyle karşılanır. Ancak, 20’lerin başlarındaki görece özgür ortamın da kaybolması ve özellikle “Biz” sonrası Zamyatin hükümet destekli basının hedefi haline gelir.

Daha önce pek çok kez sahnelenen Blokha (Pire) adlı piyesi hükümet tarafından sansürlenir. Zamyatin’in edebi faaliyetleri neredeyse tamamen yasaklanır ancak o, bir yazarın aynı zamanda bir kahraman olduğuna dair inancını sürdürür.

Öncesinde desteklediği Bolşevikler tarafından, tıpkı Çarlık dönemde olduğu gibi, sapkın fikirlere sahip bir yazar olarak yaftalanır. 1920’lerin sonlarında Komünist Parti çizgisindeki eleştirmenlerce saldırıya uğrar. Rus Yazarlar Birliği başkanlığını bırakmak zorunda kalır.

Artan baskı ve sansürler, Zamyatin’in hem kişisel olarak ciddi problemler yaşamasına hem de edebi olarak üretiminin durma noktasına gelmesine sebep olur. 1931 yılında iktidardaki Stalin’e bir mektup yazar ve ülkeden ayrılmak istediğini söyler:

Gorki’nin araya girmesiyle mektup Stalin’e ulaşır ve onun izniyle, karısıyla yurt dışına çıkar. 1932’de neredeyse büyük bir sefalet içinde yaşayacağı Paris’e “bir Sovyet vatandaşı” olarak yerleşir. Bu dönemde kendisi gibi yasaklı bir yazar olan Bulgakov ile temaslarını sürdürür.

1936'da Fransız film yapımcısı Jean Renoir ile Maksim Gorki'nin “Ayaktakımı Arasında” oyununun Les Bas-Fonds adıyla sinemaya uyarlanacak senaryosu üzerinde çalışır. Bu durumdan memnun olan Gorki, senaryoyu görmek istemesine rağmen, ömrü buna vefa etmez. imdb.com/title/tt002733…

Zamyatin 1937 yılında, Paris’te kalp krizi geçirerek hayata veda eder. Ömrünün son yıllarında yoksul bir yaşam süren Zamyatin’in cenaze merasiminde birkaç arkadaşından başkası yoktur. Paris banliyösündeki Cimetière de Thiais’e (Thiais mezarlığı) gömülür.

Biz romanından 2016 yılında uyarlanan The Glass Fortress (Yön. Alain Bourret) adlı kısa film için bkz.

Zamyatin üzerine yazılan “Yevgeni Zamyatin Ütopya Algılarını Yeniden Kurarken” başlıklı bir çalışma için bkz. dergipark.org.tr/tr/download/ar…

Zamyatin üzerine yazılan “Zamyatin's We and the Idea of the Dyst e and the Idea of the Dystopie” başlıklı bir başka çalışma için bkz.
newprairiepress.org/cgi/viewconten…

Zamyatin’in 1931’de Stalin’e yazdığı mektubun tam metnine ve “Korkuyorum” adlı yazısına ulaşmak için bkz.

Zamyatin hakkında yazılmış bazı yazıların derlemesinden oluşan “Zamyatin’s We: A Collection of Critical Essays” adlı kitap, Zamyatin ve Biz hakkında oldukça kapsamlı bir derleme…

Bülent Somay’ın 1988 yılında kaleme aldığı “Zamyatin’in “Biz”i Biz Miyiz?” başlıklı yazısı için bkz.
“rusedebiyati.wordpress.com/2016/11/23/zam…

Rus edebiyatının muhalif ismi ve bir türün öncüsü, “Biz” dışında yazdığı pek çok öyküyle de Rus edebiyatında iz bırakan Yevgeni Zamyatin’i, yazdıkları ışığında saygıyla anıyoruz…