Thread by @iuefsosyoloji

1933 üniversite reformu sonrasında İstanbul Üniversitesi’nde sosyoloji ve sosyal politikaları veren mülteci profesörlerden Gerhard Kessler’in sosyoloji ve sosyal politika dersleri hakkında üniversiteye sunduğu raporları birlikte inceleyelim. 🔎

Z. F. Fındıkoğlu’nun “İş” dergisinin Kessler’e veda niteliğindeki sayısında, bir nottan öğrendiğimize göre, prosedür gereği her yıl sonunda dersler hakkında bir rapor sunulması gerekir.Kessler’in ciddiye alarak hazırladığı raporların çoğunun “hasıraltı” edildiği belirtilmektedir.

Kessler’in 1933-1951 yılları arasında verdiği düşünülen 17 rapordan ikisi “İş” dergisi tarafından yayımlanmıştır. Fakat bu iki rapordan önce, Kessler’in 1934-45 öğretim yılının açılış dersi olarak sunduğu “Türkiye’de Sosyolojinin Vazifeleri” başlıklı konuşmasına bakalım.

Kessler dersinde, sosyolojinin Fransa’da tarih felsefesi ya da spekülatif sosyoloji olarak ortaya çıktığını, Almanya’da ise 1900’lerden itibaren hayali bir toplumdan ziyade toplumsal ilişkiler üzerine eğilen empirik bir sosyolojinin görüldüğünü ekler.

Kessler’e göre, tarihe dair bütüncül bir fikir geliştirmeden önce toplumsal meseleleri ve olayları tek tek ve yakından tanımak gerekir. Buradan hareketle, Türkiye’de sosyolojinin vazifesi Türkiye’deki toplumsal ilişkileri ve meseleleri tespit ve tetkik etmektir.

Türkiye’de kapitalist ülkelerdeki gibi sınıf çatışmalarının henüz vücut bulmadığını, fakat kapitalizmin kapı eşiğinde olduğunu hatırlatır. Buna göre Avrupa’dan iktisadi ve teknik bilgileri alarak onların toplumsal hatalarına düşmemek icap eder.

Kendisinin hazır reçetelere sahip olmadığını fakat yetiştireceği “pratik” sosyologlarla Türkiye’nin toplumsal meseleleri üzerinde çalışmak istediğini belirtir.

Üstelik pratik sosyoloji sadece sınırlı bir öğrenci kitlesi için değil, mimarlıktan tıbbiyeye üniversitenin bütün fakültelerinden öğrenciler için, hatta üniversite dışında yer alan ilgili kişiler için de gereklidir.

Kessler’in “pratik” sosyoloji vurgusu esasında sosyal politika meselelerini öncelikle vurguladığını gösterir. Aynı vurgu Kessler’in Türkiye’ye geldikten hemen sonra, henüz dersler başlamadan üniversiteye verdiği raporda da kendisini gösterir.

“İş” dergisinin ilk sayısında (1934) “Yeni İçtimai Dersler” başlıklı muhtemelen Fındıkoğlu’na ait bir yazının içinde verilen rapor ilk maddesinde bir “Umumi İçtimaiyat” giriş dersinin felsefe, hukuk ve iktisat talebeleri için zorunlu tutulması gerektiğini söyler.

Bu dönemde henüz bir sosyoloji kürsüsü kurulmadığı için, Kessler’in çeşitli fakülteler içinde verilmesi düşünülen sosyoloji dersleri hakkında konuştuğu dikkate alınmalıdır. “Genel sosyoloji”yi “teorik sosyoloji” olarak anlamak mümkündür.

Kessler ikinci maddede ise, bu sefer uygulamalı sosyoloji (“ameli içtimaiyat”) derslerine değinir. Kessler’in burada kastettiği sosyal politika meselelerini konu edinen derslerdir. Bu derslerin devlet adamları ve Türk iktisadiyatının geleceği için önemini ayrıca vurgular.

Avrupa ve Amerika’nın tecrübe ve hatalarını dikkate almak gerekir diyen Kessler, bu alandaki derslerin öncelikle hukuk öğrencilerine, fakat “sosyal yardım” ya da “işçi evleri meselesi” gibi derslerin felsefe, tıp ya da fen öğrencilerine de zorunlu kılınması gerektiğini söyler.

Raporun dördüncü maddesinde ise, tedrisatın “temrin”lerle derinleştirilmesi gereğine vurgu yapar. Burada Kessler’in seminer derslerine işaret ettiği anlaşılmaktadır. Dil bilen ve bilmeyen öğrenciler için farklı yöntemler takip edilebilecektir.

Kessler bu temrinlerle, öğrencilerle önce sosyal meselelere dair önemli metinleri okumak, daha sonra ise onların bu konulara dair fikir üretmesini, kendilerini ifade etmelerini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu temrinler yılda iki-üç defa felsefe öğrencilerine de zorunlu tutulmalıdır.

Kessler raporun sonunda ise, sosyolojinin ayrı bir “İktisat ve İçtimai İlimler Fakültesi” içinde yer alması yönündeki arzusunu dile getirir.

Yeri gelmişken, Kessler’in raporunun eski Darülfünun hocalarından İsmail Hakkı [Baltacıoğlu] tarafından sert bir şekilde eleştirildiğini, bunun reform sonrası İsmail Hakkı beyin üniversite dışında kalmasının yanı sıra sosyoloji anlayış farkından da kaynaklandığını ekleyelim.

Kessler’in elimizdeki bir diğer raporu ise yine “İş” dergisinde (1951, sayı 113) yayımlanan 1938 tarihli rapordur. Bu rapor, 1934 tarihli ilk raporda belirtilen hususların ne ölçüde gerçekleştirildiğini görmek açısından ilginçtir.

Kessler ilk maddede, “içtimaiyat” derslerine hukuk, iktisat ve edebiyat fakültelerinden 150 öğrencinin takip ettiğini, düzenlenen ve İktisat Fakültesinden dört “ilerlemiş” öğrencinin katıldığı seminerde ise Adam Smith’in “Halkların Serveti” kitabının tenkit edildiğini belirtir.

Yine çoğu İktisat Fakültesinden 150 öğrenci ile İstanbul çağında aile bütçelerine dair bir “İçtimai Siyaset” anketi düzenlenmiştir. İkinci maddede ayrıntıların verildiği ve 225 aile ile görüşüldüğü anlaşılan ankete öğrencilerin büyük ilgi göstermiştir.

Bu anketin, geçen yıllara kıyasla elde edilen en büyük ilerleme olduğunun altını çizer Kessler. Seminer gerçek bir ilmi çalışma örneği ortaya koymuştur. Yoklama mecburiyeti olmamasına rağmen çoğu öğrenci genel derslere devam etmiştir.

Kessler, ayrıca “nazari içtimaiyat” dersi için özel olarak ayrıca bir “münakaşa saati” koyulmasının yararlı olacağını söyler. Fakat Kessler raporda yabancı bir hoca olarak derslerde karşılaştığı dil zorluğu üzerinde de durur.

İleride üzerinde durulabilecek sosyal politika meselelerini saydıktan sonra sosyalizme değinir. Öğrenciler arasında sosyalist görüşe kayanlar olduğundan Kessler sosyalizme dünya görüşü olarak mesafeli olsa da, nesnel olarak değerlendirecek derslere ihtiyaç olduğunu söyler.

Kessler raporda ayrıca aralarında Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ve Ömer Lütfi Barkan’ın da bulunduğu çeşitli hocalarla ortak mesaisine değinir. “İçtimaiyata Başlangıç” da dahil olmak üzere yayımlanmış ve yayıma hazırlanan metinler üzerinde bilgi verir.

Kessler hukuk ve iktisat öğrencilerinin sosyoloji sınavına öğrenimlerinin en sonunda girmesini önerir. Böylece öğrenciler sadece sosyoloji dersinin o yılki içeriğinden sorumlu olmayacak, bu konuların kendi alanlarındaki derslerle ilgisini kurarak gerçek fikirler geliştirecektir.